The solution is to face the bitter truth!………………………………………….. ..It is the historic responsibility of this generation to abandon the “generation” that claims to be dead if we do not burn the American flag. To do this, we must first evict all forces that violated Ethiopia’s sovereignty and ensure that we do not need any interference. Next you need to look inside and close your home in a polite manner. The world is solving the problem through dialogue, negotiation, and acceptance, not by making excuses and by fighting.Failure to do so is a second death, especially for my generation!

• 

The solution is to face the bitter truth!
………………………………………….. ..
It is the historic responsibility of this generation to abandon the “generation” that claims to be dead if we do not burn the American flag. To do this, we must first evict all forces that violated Ethiopia’s sovereignty and ensure that we do not need any interference. Next you need to look inside and close your home in a polite manner. The world is solving the problem through dialogue, negotiation, and acceptance, not by making excuses and by fighting.
Failure to do so is a second death, especially for my generation!

RULE OF LAW

======== Rule of Law ==========

What is the principle of the rule of law, based on the knowledge and experience of many scholars? He presented a number of theoretical analyzes regarding its content and benefits. In our country, fathers and mothers express the concept of the rule of law in one way or another, based on the truth and experience of their hearts. “If she goes to court, my mule will go without justice!” The central message of this parable and parable is not just for a few people but for the whole community. And when a society that is well versed in this concept of the rule of law violates the law; When injustice is done, When rights are suppressed:
When lawlessness reigns;

Who spreads arbitrarily and arbitrarily; When the private chicken is snatched outside the law and justice, it shouts loudly; God of law! Says. The screaming chicken did not bother him. But the way she was taken. If in judgment, According to the law, even chickens and buffaloes are not allowed to eat. In public administration; Political Science; Scholars in the field of law and other fields of thought and understanding of the nature and content of the rule of law are so diverse that the concept is still undecided. As one scholar in the field reinforces this idea, ‘[T] he rule of law’, like ‘democracy’, has no single meaning: it is not a legal rule, but a moral principle, which means different things to different people according to their particular moral positions.a As a result, the basic ideas of the political and constitutional systems of different countries have changed over time, and their basic ideas have become inconsistent. In the UK, for example, one of the hallmarks of the rule of law is that disputes between the government and the individual are settled only by ordinary courts. That means there is no rule of law in France in the eyes of the English. Because in France, disputes between individuals and the government are adjudicated from beginning to end through an independent administrative court system parallel to the regular court. Another interpretation of the rule of law in the United Kingdom is that it is the result of decisions made by the formal courts on individual rights and freedoms. While this view is true in the United Kingdom, the rights and freedoms of citizens in countries such as the United States, including our own, are enshrined in the constitution. In addition, in a liberal democracy, the rule of law means more than just ruling and governing the rule of law (eg, fairness, respect for the rights of citizens, the rule of law by elected representatives, etc.) and independent and independent courts; Democratic Institutions: The existence of a free press, etc., is all part of the concept of the rule of law. In contrast, in liberal democracy, the concept of unbaptized governments (for example, in China) is limited to the rule and rule of law. The rule of law is the basis on which administrative law (especially in the UK) is based. According to this principle, decisions made by the executive, administrative offices and governing councils must be in accordance with the law. Legal authority in government is vested in the government when it is established that the actions, actions, decisions, and directives of any government body are subject to the rule of law. If the decision of a government official is beyond the scope of the jurisdiction, the decision will undoubtedly violate the rule of law. Ensuring that law is enforced means that administrative actions, decisions, actions, rules and regulations are within the limits of the law. This is the function of ordinary courts. To minimize this practice, the legislature’s restriction on the jurisdiction of the courts undermines the rule of law. In addition to the threat to the rule of law, the restriction restricts citizens’ access to justice. In particular, if this right is constitutionally recognized, the power of the courts is limited, and in turn, the constitutional rights of citizens. It should be noted that the principle of the rule of law is not only the basis of administrative law but also the limit. Verifying the legitimacy of a decision will result in savings on the content. The courts’ role in upholding the rule of law prevents them from reviewing the content of administrative decisions or interfering with policy matters.

የፌዴራል ከፍተኛ ፍርድ ቤት 6ኛ አገራዊ የምርጫ ጉዳይ አለመግባባቶችን የሚመለከት አስር ባላሦስት ዳኞች የሚሰየሙበት አስር/10/ ችሎቶችን /30 ዳኞችን/ በልደታ ምድብ ፍትሃብሔር ምድብ ችሎት አደራጅቷል፡

የፌዴራል ከፍተኛ ፍርድ ቤት 6ኛ አገራዊ የምርጫ ጉዳይ አለመግባባቶችን የሚመለከት አስር ባላሦስት ዳኞች የሚሰየሙበት አስር/10/ ችሎቶችን /30 ዳኞችን/ በልደታ ምድብ ፍትሃብሔር ምድብ ችሎት አደራጅቷል፡

የፌዴራል ከፍተኛ ፍርድ ቤት በኢትዮጵያ አገራችን ጊዜ ለሚካሄደው አገራዊ ምርጫ የወጣውን የጊዜ የድርጊት መርሐ ግብር መሠረት በማድረግና የጊዜን ወሳኝነት /Time is of an essence/ ግንዛቤ ውስጥ በማስገባት ከምርጫ ጋር ተያይዞ የሚነሱ አለመግባባቶችን ፈጣን፣ ቀልጣፋ፣ ተደራሽ፣ ውጤታማ የሆነ የዳኝነት አገልግሎት ነጻ፣ ገለልተኛ፣ ፍትሐዊና ህጋዊ በሆነ መልኩ ለመስጠት ከወዲሁ ዝግጅት እያደረገ ይገኛል፡፡

በምርጫ ምክንያት የሚነሱ አለመግባባቶች ላይ በተለይም በቦርዱ በሚሰጡ ውሳኔዎች ላይ የሚቀርቡ አቤቱታዎችን በግልጽነትና በተጠያቂነት ለማየት ጉዳዮቹን በአንድ ዳኛ ከማያት ይልቅ ሦስት ዳኞች በተሰየሙበት ችሎት መታየት የተሻለ በመሆኑ ይህ እንዲሆን ስለሚቻልበት ሁኔታ ቀደም ሲል ለዳኞች አስተዳደር ጉባኤ በሦስት እንዲታይ እንድወሰን የቀረበውን የውሳኔ ሃሳብ በዳኞች አስተዳደር ጉባዔ ተቀባይነት በማግኛቱ ነው፡፡

በሌላ በኩል ለሁሉም ፍርድ ቤቱ ዳኞች የአቅም ግንባታ በፖለቲካ ፓርቲዎች ምዝገባ እና የምርጫ ሥነ-ምግባር አዋጅ ቁጥር 1162/2011 እና የብሔራዊ ምርጫ ቦርድ ማቋቋሚ አዋጅ 1133/2011 ላይ የግንዛቤ ማስጨበጫ ስልጠናዎች እንዲሰጡ ተደርጓል፡፡

በመሆኑም በምርጫ ቦርድ በወጣው የጊዜ ሰሌዳ የድርጊት መርሃ ግብር ባገናዘበ ሁኔታ ፈጣን፣ ውጤታማ፣ ነጻ፣ ገለልተኛ፣ ፍትሐዊና ህጋዊ የዳኝነት አገልግሎት ለመስጠት ዝግጁ መሆኑን እየገለፀ ከዚሁ ጋር ተያይዞ በሚቀርቡ ክርክሮች ላይ ተገቢውን ፍትህ መስጠት ይቻል ዘንድ የሚመለከታቸው አካላት በተለይም ተከራካሪ ሆነው የሚቀርቡ አካላት ከወዲሁ በቀናነትና በቅን ልቦነ እና በትጋት በመከራከር የበኩላቸውን አስተዋጽኦ ማበርከት እንዲችሉ ፍርድ ቤቱ ጥሪውን ያስተላልፋል፡፡

ፍርድ ቤቱ በምርጫ ምክንያት የሚነሱ አለመግባባቶችን የተፋጠነ የዳኝነት አገልግሎት ለመስጠት በተደራጁ ችሎቶች ለተመደቡ ዳኞች አገልግሎት የሚውል የተለያዩ ሰነዶች ማለትም ጉዳዩን የሚያስተዳድሩበትን አጀንዳዎችን፤ የስልጠና ሰነዶች፤ እና ከአዋጆቹን ጥራዝ ጋር እንዲደርሳቸው አድርጓል፡በቀጣይም አጫጭር ህጎቹ እና አለም አቀፍ ተሞክሮዎቹ ላይ ለሪፍሬሽንግ የሚሆን መድረኮችን ከባለሙያዎቹ እና ከ International Foundation for Election System/ IFES ጋር በመተባባር አስፈላጊውን በቂ ዝግጅት በቀጣይነት ያደርጋል፡፡

በመጨረሻም ፍርድ ቤቱ ፍትህን በ6ኛው አገራዊ ምርጫ በተሻለ መልኩ በማረጋገጥ የተገልጋይ እርካታን እና የህዝብ አመኔታን ለመረጋገጥ እየተገ ያለ መሆኑን እና ምርጫው ውጤታማ እና ፍትሐዊ እንዲሆን ከወዲሁ መልካሙን ይመኛል፡፡

የአስተዳደር ህግ ምንነት፣

የአስተዳደር ህግ ምንነት።
 
ለአስተዳደር ህግ ብያኔ በማበጀት ረገድ የመስኩ ባለሙያዎች በከፊልም ቢሆን የተለያየ እይታ አላቸው፡፡ በእርግጥ የአስተዳደር ህግ የጥናት ወሰኑን አስመልክቶ የሚከሰት ልዩነት ካልሆነ በቀር በመሰረታዊ እሳቤው ላይ የተራራቀ አቋም የለም፡፡ እንደ ህንዳዊው የአስተዳደር ህግ ምሁር አይ.ፒ. ማሴይ አገላለጽ በአስተዳደር ህግ ትርጓሜ ላይ ያለው ልዩነት ምንጩ በየጊዜው እያደገና እየተወሳሰበ የመጣው አስተዳደራዊ ሂደት ሲሆን ይህም ሂደቱን በሙሉ አጠቃሎ የያዘ ወጥ ትርጉም ለመስጠት አስቸጋሪ አድርጐታል፡፡

ያም ሆኖ የአስተዳደር ህግ ትርጓሜ ቢያንስ ሁለት መሰረታዊ አላባውያንን ማካተት ይጠበቅበታል፡፡ በመጀመሪያ ደረጃ የአስተዳደር ህግ ከይዘት ይልቅ ስነ ስርዓት ላይ የሚያተኩር ህግ ስለመሆኑ ግልጽ መሆን ይኖርበታል፡፡ ስለሆነም የአስተዳደር ውሳኔው እንዴት ተሰጠ? እንጂ ይዘቱ ትክክል ይሁን አይሁን ፍርድ ቤቶች ሆነ የአስተዳደር ህግ ጣልቃ የሚገባበት ጉዳይ አይደለም፡፡

በሁለተኛ ደረጃ ማንኛውም የአስተዳደር ህግ ትርጓሜ የህጉን ዓላማ ግምት ውስጥ ያስገባ ተግባራዊ አቀራረብ እንዲያቅፍ ይጠበቅበታል፡፡ የአስተዳደር ህግ ዋነኛ ዓላማ ወይም ተግባር ስልጣንን መቆጣጠር ነው፡፡h ያ ሲባል ግን የአስተዳደር አካላት ስራቸውን በአግባቡ እንዳይሰሩና እንዳይላወሱ ማነቆ ሆኖ ያግዳቸዋል ማለት አይደለም፡፡ የስልጣን ቁጥጥር ሲባል ማንኛውም ባለስልጣን ሆነ መስሪያ ቤት በህግ ተለይቶ ከተቀመጠለት የስልጣን ገደብ እንዳያልፍና ስልጣን ቢኖረውም እንኳን ስልጣኑን ፍትሐዊና አግባብ በሆነ መንገድ እንዲወጣ ያደርጋል ለማለት ነው፡፡ የአስተዳደር ህግ ዋነኛ ዓላማና ተግባር ስልጣንን በተግባር መቆጣጠር እንደመሆኑ ይህን ባህርዩን ግምት ውስጥ ያላስገባ ብያኔ የተሟላ ተብሎ ሊወሰድ ሆነ ሊወደስ አይችልም፡፡

ለንጽጽር እንዲረዳን በመስኩ ባለሙያዎች ለአስተዳደር ህግ የተሰጡ ትርጓሜዎችን እንደሚከተለው እንጠቅሳለን፡፡
ቤርናርድ ሺዋሬዝ (Bernard Schwartz) የአስተዳደር ህግን ‘በውክልና ህግ የማውጣትና አስተዳደራዊ ዳኝነት የመስጠት ስልጣን ባላቸው የአስተዳደር መስሪያ ቤቶች ላይ ተፈፃሚ የሚሆን ህግ’ በማለት ይገልፀዋል፡፡i ይህ ብያኔ ጠባብ ከመሆኑ በቀር ስለ ህጉ ይዘት ገላጭ ነው፡፡ የአስተዳደር ህግ በውክልና ስልጣን ህግ ከማውጣትና ከአስተዳራዊ የዳኝነት ስልጣን በተጨማሪ ይህ ስልጣን በፍርድ የሚታረምበትን የአጣሪ ዳኝነት (judicial review) ስነ-ስርዓት እንዲሁም በፖርላማና በተለያዩ ተቋማት የሚደረግ ቁጥጥርንም ያካትታል፡፡
ጄኒንግስ በበኩሉ የአስተዳደር ህግ ማለት ‘አስተዳደርን የሚመለከት ህግ ነው፡፡ ይህ ህግ የአስተዳደር መስሪያ ቤቶችን አደረጃጀት፣ ስልጣንና ግዴታ ይወስናል፡፡’ በማለት ይገልጸዋል፡፡j እንደ አይ.ፒ ማሴይ አስተያየት ይህ ትርጓሜ የአስተዳደር ህግን ከህገ መንግስት በግልጽ አይለይም፡፡ አስተዳደር ወይም ማስተዳደር ማለት ፖለቲካዊና ኢኮኖሚያዊ ስልጣንን በመጠቀም የህብረተሰቡን ጉዳይ መምራት ማለት ነው፡፡k ለዚህም በዋነኛነት አደራ የተጣለባቸው አካላት የአስተዳደር መስሪያ ቤቶች ናቸው፡፡ ምንም እንኳን የእነዚህ ተቋማት ስልጣንና ግዴታ በዝርዝር ህግ ተለይቶ ቢወሰንም የስራ አስፈፃሚው አካል ስልጣን በጠቅላላው የሚቀመጠው በህገ መንግስት ላይ ነው፡፡ የአስተዳደር ህግ ሆነ ህገ መንግስት ሁለቱም የመንግስት አስተዳደርን ወይም የግለሰብና የመንግስትን ግንኙነት የሚመሩ ህጐች እንደመሆናቸው በመካከላቸው ያለው መለያ ክር በጄኒንግ ትርጓሜ ላይ በግልጽ ነጥሮ አልወጣም፡፡

ታዋቂው የህገ መንግስት ሊቅ ኤ. ቪ. ዲሴይ የአስተዳደር ህግን በሶስት ደረጃዎች ከፋፍሎ እንዲህ ይገልጸዋል፡፡l
የአስተዳደር ህግ የመንግስት ባለስልጣናትን የህግ ስልጣንና ተጠያቂነት የሚወስኑትን የአንድ አገር የህግ ስርዓት የሚመለከት የህግ ክፍል ነው፡፡
ግለሰቦች ከመንግስት አካላት ጋር በሚኖራቸው ግንኙነት ያላቸውን መብትና ግዴታ ለይቶ ይወስናል፡፡
እነዚህ መብቶችና ግዴታዎች ተፈጻሚ የሚሆኑበትን ስርዓት ይዘረጋል፡፡
እንደ ማሴይ ትችት ይህ ትርጓሜ የአስተዳደር ህግ አንድ አካል የሆነውን አጣሪ ዳኝነት (judicial review) ብቻ የሚመለከት እንደመሆኑ በይዘቱ ጠባብ ነው፡፡ የአስተዳደር ህግ ከአጣሪ ዳኝነት በተጨማሪ በህግ አውጭውና በተቋማት (ለምሳሌ በእንባ ጠባቂ ተቋምና ሰብዓዊ መብት ኮሚሽን) አማካይነት የሚደረግ የስልጣን መቆጣጠሪያ ስልቶችንም ያካትታል፡፡ ህጉ ከመንግስት ባለስልጣናትና ከአስተዳደር መስሪያ ቤቶች በተጨማሪ ከፊል የአስተዳደር አካላት ተብለው የሚፈረጁትን መንግስታዊ ኮርፖሬሽኖች፤ ዩኒቨርሲቲዎች እና በከፊል መንግስታዊ ነክ ስልጣን ያላቸውን ማህበራትm በተመለከተም ተፈጻሚነት አለው፡፡
በመጨረሻም ታዋቂው የህንድ ምሁር አይ.ፒ. ማሴይ ከላይ ከተሰጡት ሰፋ ያለና የህጉን ባህሪያትና ተግባራት ጠቅልሎ የያዘ ብያኔ እንደሚከተው ያስቀምጣል፡፡
የአስተዳደር ህግ የህዝብ አስተዳደር ህግ አካል ሲሆን የአስተዳደርና ከፊል አስተዳደር መስሪያ ቤቶችን አደረጃጀትና ስልጣን የሚደነግግ፣ አስተዳደራዊ ውሳኔ የሚሰጥበትን ደንብና መርህ የሚያስቀምጥ፣ እንዲሁም ከግለሰቦች መብትና ነፃነት ውሳኔው የሚታረምበትን ስርዓት የሚወስን የህግ ክፍል ነው፡፡n
ይህ ትርጓሜ ከሞላ ጐደል ሁሉንም የአስተዳደር ህግ ባህርያት አጠቃሎ የያዘ በመሆኑ ተመራጭነት አለው፡፡ ከላይ ከቀረቡት የተለያዩ ትርጓሜዎች የሚከተሉት የጋራ ነጥቦች ይመዘዛሉ::

አንደኛ፤ የአስተዳደር ህግ የአስተዳደር እና ከፊል የአስተዳደር አካላት ያላቸውን ስልጣን፣ ተግባርና ኃላፊነት ያጠናል፡፡o የማንኛውም የአስተዳደር አካል የስልጣን ምንጭ የሚገኘው ከማቋቋሚያ አዋጁ (Enabling Act) ሲሆን አልፎ አልፎ በሌላ ዝርዝር ህግ ይወሰናል፡፡ በአስተዳደር ህግ የመጀመሪያው ጥያቄ ውሳኔ ወይም እርምጃ የወሰደው አካል በህግ የተሰጠው ስልጣን አለው? የሚል ነው፡፡ ከሌለ ድርጊቱ ከስልጣን በላይ ስለሆነ ዋጋ አልባ ተደርጎ ይቆጠራል፡፡ ከድርጊቱ በስተጀርባ የህግ ስልጣን ካለ ውሳኔ ሰጪው ስልጣኑን በአግባቡና ፍትሐዊ በሆነ መንገድ እንደተገለገለ ይጣራል፡፡ ካልሆነ ስልጣኑን ያለ አግባብ በሚገለገለው አካል ላይ ህጉ ቁጥጥር ያደርግበታል፡፡

ሁለተኛ፤ ህጉ ስልጣንን በመገልገል ሂደት ተፈጻሚ የሚሆኑ መሪ ደንቦችን፤ ስነ ስርዓቶችንና መርሆዎችን ያስቀምጣል፡፡ ህግ አውጭው ለአስተዳደር አካላት ስልጣን ሲሰጥ ስልጣኑ ተግባር ላይ በሚውልበት ጊዜ ህጋዊነቱንና ፍትሐዊነቱን የሚያረጋግጥ የስነ ስርዓት ቅድመ ሁኔታ አብሮ እንዲደነግግ ይጠበቃል፡፡ ለምሳሌ ያህል ደንብና መመሪያ በማውጣት ረገድ ከሚመለከተው አካል ጋር የመመካከርና የህትመት ቅድመ ሁኔታዎች፣ አስተዳደራዊ ውሳኔ ሲሰጥ የመሰማት መብትና የኢ- አድሎአዊነት መርሆዎችን በአስተዳደር ስነ ስርዓት ህግ ወይም በዝርዝር ህግ ማውጣት ይኖርበታል፡፡ እነዚህም በአስተዳደር ሂደቱ ውስጥ ፍትሐዊነትን በማረጋገጥ ረገድ ጉልህ ስፍራ አላቸው፡፡ ስልጣን በዘፈቀደ ሳይሆን በአግባቡ ስራ ላይ ዋለ ለማለት የሚቻለውም ያኔ ነው፡፡

ሶስተኛ፤ የአስተዳደር ህግ የስልጣን መቆጣጠሪያ ስልቶችን በተመለከተ የሚያጠና ህግ ነው፡፡p ልጓም የሌለው ስልጣን ለዜጎች መብትና ነፃነት ፀር ነው፡፡ የተጠያቂነት መርሕ እውን እንዲሆን የስልጣን መቆጣጠሪያ ስልቶችም በግልጽ ተለይተው መቀመጥ ይኖርባቸዋል፡፡ ስለሆነም የአስተዳደር ህግ በፍርድ ቤት፤ በአስተዳደር ፍርድ ቤት፤ በህግ አውጭው እና በተቋማት የሚደረጉ የስልጣን መቆጣጠሪያ መንገዶችን በተግባር እየፈተነ ያጠናል፡፡

አራተኛ፤ ህጉ በአስተዳደር አካላት ወይም በመንግስት ባለስልጣናት በተወሰዱ እርምጃዎች መብታቸው ለተጣሰና ነፃነታቸው ለተገፋ ዜጎች መፍትሔ ይሰጣል፡፡q መብት ያለ መፍትሔ ‘ላም አለኝ በሰማይ’ ነው፡፡ የአስተዳደር ህግ መብቱ የተጓደለበት ሰው አቤቱታ አቅርቦ መፍትሔ የሚጠይቅበትና የሚያገኝበት የህግ ክፍል ነው፡፡
 
የአስተዳደር ህግ ግብና ተግባራት፣

የአስተዳደር ህግ ዋነኛ ዓላማና ተግባር ስልጣንን መቆጣጠር ስለመሆኑ በመስኩ ምሁራን ስምምነት የተደረሰበት ጉዳይ ሆኗል፡፡ ሆኖም በዚህ ብቻ ሳይወሰን ሌሎች ተዛማጅ ተግባራትንም ያከናውናል፡፡ እንደ ብዙዎች የአስተዳደር ህግ ሊቃውንት የአስተዳደር ህግ ዋነኛ ግብ አስተዳደራዊ ፍትህን ማስፈን ሲሆን የሚከተሉት ተግባራት ይኖሩታል፡፡

ስልጣን መቆጣጠር (Control Function)፣

የአስተዳደር ህግ ስራ አስፈፃሚው የመንግስት አካልና የአስተዳደር መስሪያ ቤቶች፣ ሚኒስትሮች፣ ባለስልጣናትና ሌሎች ሹመኞች በህግ ተለይቶ የተሰጣቸውን ስልጣን አልፈው እንዳይሄዱና ህጋዊ ስልጣናቸውንም አለአግባብ እንዳይገለገሉበት ለመቆጣጠር የሚያስችለን የህግ ክፍል ነው፡፡ በመሆኑም ስልጣን በህገ ወጥ መንገድ አለአግባብ ጥቅም ላይ እንዳይውል በመከላከል እንደ መገደቢያ መሳሪያነት ያገለግላል፡፡r

ግዴታ ማስፈፀም (Command Function)፣

በአስተዳደሩ በሚፈፀም ድርጊት የዜጋው መብት ከሚጣስበት ሁኔታ ባልተናነስ ህጋዊ ግዴታን አለመወጣት በግል መብትና ጥቅም ላይ የከፋ ጉዳት ያስከትላል፡፡ የአስተዳደር ህግ ስልጣን በልኩና በአግባቡ ተግባር ላይ እንዲውል ከመቆጣጠር ባሻገር የአስተዳደር አካላት በህግ ተለይቶ የተጣለባቸውን ግዴታ እንዲወጡ አስገዳጅ የስነ ስርዓትና ተቋሟዊ ስልቶችን ይቀይሳል፡፡s አስገዳጅ የህግ ማዕቀፍ ከሌለ ግዴታ በፈቃድ ላይ የተመሰረተ ውዴታ ብቻ ሆኖ ይቀራል፡፡

የአስተዳደር ፍትህ ማስፈን፣

በየትኛውም ህግን ለማስፈፀም ስልጣን በተሰጠው የመንግስት አካል የሚወሰዱ አስተዳደራዊ ውሳኔዎችና እርምጃዎች የህዝብ አመኔታና ተቀባይነት እንዲያገኙ ፍትሐዊነታቸው በተጨባጭ ሊታይ ይገባል፡፡ የአስተዳደር ህግ አይነተኛ ተልዕኮ የአስተዳደር ፍትህን ማስፈን ነው፡፡

ግልጽነት ተጠያቂነትና የህዝብ ተሳትፎ፣

የአስተዳደር ህግ በመንግስት አስተዳደር ስራ ውስጥ ግልፅነት፣
ተጠያቂነትና የህዝብ ተሳትፎ እንዲረጋገጥ ተግባራዊ መሳሪያ በመሆን ያገለግላል፡፡ የስልጣን ልኩ ሳይታወቅና ከልክ በላይ የሆነ ስልጣን መቆጣጠሪያ ስልቱ ሳይቀየስ ስለተጠያቂነት ማውራት የማይመስል ነገር ነው፡፡ የአስተዳደር ህግ ዜጎች መረጃ የማግኘት መብታቸውን በህግ የሚያረጋግጥ ከመሆኑም በላይ በህዝብ አስተዳደር ውስጥ በንቃት እንዲሳተፉ የሚያስችሉ የስነ- ስርዓት ደንቦችን ይዘረጋል፡፡

ለተበደለ ወገን መፍትሔ መስጠት፣

የአስተዳደር ህግ ዜጎች ለደረሰባቸው በደል በፍርድ ቤት ወይም ከፍርድ ቤት ውጭ ባሉ መንገዶች አቤቱታ አቅርበው በአነስተኛ ወጪ እና በቀላሉ መፍትሔ እንዲያገኙ ያስችላቸዋል፡፡ ስለ አስተዳደር ህግ በተደጋጋሚ ቢወራ ‘አንጀት ጠብ’ የሚል፣ የሚጨበጥ፣ የሚዳሰስ፣ መፍትሔ እስከሌለ ድረስ ረብ የለሽነቱን ያጎላው እንደሆነ እንጂ የሚፈይደው ነገር የለም፡፡

ባለስልጣናት በህዝብ ላይ ለሚፈፅሟቸው አስተዳደራዊ በደሎች በዝርዝር የተቀመጡ የመፍትሔ መንገዶች አሏቸው፡፡
በአንድ አገር ውስጥ የአስተዳደር ህግ ከላይ የተጠቀሱትን ተግባራቱን ውጤታማ በሆነ መንገድ ተወጥቷል ለማለት ከአገሪቱ የመንግስት አወቃቀር ስርዓት፤ ህገ መንግስታዊና ዲሞክራሲያዊ ዕድገትና የአስተዳደር ህግ ተቋማት መዳበር ከግምት ውስጥ በማስገባት አንፃራዊ በሆነ መልኩ የሚለካ ጉዳይ ነው፡፡ በአጠቃላይ ግን በአንድ አገር ውስጥ ሁሉን አቀፍ ውጤታማና ከፍተኛ ደረጃ ላይ የደረሰ የአስተዳደር ህግ ስርዓት አለ ለማለት ከሚከተሉት ሶስት ዋነኛ መርሆዎች አንጻር እየተመነዘረ መገምገም አለበት፡፡

የአስተዳደር ፍትህ፤

የአስተዳደር በደል በፍርድ የሚታረምበትና አስተዳደራዊ ፍትሕ የሚገኝበት የፍርድ ሂደትና መንገድ እንዲሁም ተሞክሮ በአገራችን ውስጥ በግልጽ የሚታወቅ አይደለም፡፡ የአስተዳደር ፍትሕ የአስተዳደር ህግ ‘ልቡ’ ነው ማለት ይቻላል፡፡ አስተዳደራዊ በደል አለቅጥ በተንሰራፋበት አገር ውስጥ የአስተዳደር ህግ ትንፋሽ ያጠረው ህላዌነቱ የሚያጠራጥር ህግ ነው፡፡ የከለላው መጠን የአስተዳደር ፍትህ ደረጃ አንጻራዊ መለኪያ ነው፡፡

የስራ አስፈፃሚው ተጠያቂነት፤

የዚህ መርህ ዋና አላማ ህግ የማስፈፀም ስልጣን ያለው አካል ለሚፈፅመው ድርጊት እና ለሚወስደው እርምጃ በህዝብ ፊት ተጠርቶ እንዲጠየቅና ማብራሪያ እንዲሰጥ ለማስገደድ ነው፡፡ ማንኛውም የመንግስት ባለስልጣንን የተቀበለ አካል ወይም ባለስልጣን የሚፈፅመው ድርጊት የህዝቡን ጥቅም የሚያስጠብቅ መሆን ይኖርበታል፡፡ ውሳኔ ሰጭው ለድርጊቱ ትክክለኛነትና ፖለቲካዊ ተገቢነት ህግ አውጭው ፊት ተጠርቶ በመቅረብ ለማብራሪያ የሚገደድበት ስርዓት ከሌለ በቀር ተጠያቂነት አለ ማለት አይቻልም፡፡ ከዚህ በተጨማሪ አስተዳደሩ በዜጎች መብት ለሚያደርሰው ጉዳት በፍርድ ሂደት ለድርጊቱ ተጠያቂ ሊሆን ይገባል፡፡

መልካም አስተዳደር፣

በዚህ መርህ መሰረት አስተዳደራዊ ውሳኔ አሰጣጥ ሁሉን አቀፍ ተቀባይነት ላገኙ መሪ ደንቦች መገዛት አለበት፡፡ እነዚህም የፍትሀዊነት፣ ምክንያታዊነት፣ ሚዛናዊነትና የግልፅነት መርሆዎችን ያጠቃልላሉ፡፡ አስተዳደራዊ ውሳኔ በህጉ መሰረት መወሰዱ ብቻ በቂ አይደለም፡፡ የውሳኔው መሰረት ከቅን ልቦና የመነጨ፣ ለባለጉዳዩ ግልፅ በሆነ አሰራርና መንገድ ያልተወሰደ ካልሆነ በስተቀር የመንግስት አስተዳደር ወደ መልካምነት ደረጃ ለመድረስ ገና ብዙ ይቀረዋል፡፡ የአስተዳደር ህግ እነዚህን መርሆዎች እንዲዳብሩ ከማድረግ አንፃር አይነተኛ ሚና ይጫወታል፡፡ ስለሆነም የህጉ የእድገት ደረጃ የአንድ አገር የመልካም አስተዳደር ሁኔታ ጠቋሚ መለኪያ ነው ማለት እንችላለን፡፡

ጋብቻ በንብረት በኩል ስለሚኖረው ውጤት

ጋብቻ በንብረት በኩል ስለሚኖረው ውጤት

አንቀጽ ፶፯ የባልና ሚስት የግል ሀብት (፩) ያለግብይት የተገኙ ንብረቶች

 

ባልና ሚስት ጋብቻቸውን በሚፈጽሙበት ጊዜ በየግል የነበሯቸው ንብረቶች ወይም ከጋብቻ በኋላ በውርስ ወይም በስጦታ በየግላቸው ያገኙዋቸው ንብረቶች የግል ንብረቶቻቸው ሆነው ይቀራሉ፡፡

 

አንቀጽ ፶፰ (፪) በግብይት የተገኙ ንብረቶች

 

፩. ባልና ሚስት ከተጋቡ በኋላ አንዱ የግል ሀብቱ በሆነ ንብረት ለውጥ ያገኘው ወይም በግል ገንዘቡ የገዛቸው ወይም የግል ንብረቱን ሸጦ የሚያገኘው ገንዘብ የግል ሀብቱ ይሆናል፡፡

፪. በዚህ አንቀጽ ንዑስ አንቀጽ (፩) የተመለከተው ድንጋጌ ተፈፃሚ የሚሆነው በግብይት የተገኘው ንብረት የግል ይባልልኝ ብሎ አንደኛው ወገን ጥያቄ ሲያቀርብ እና ፍርድ ቤት ሲያፀድቀው ብቻ ነው፡፡

 

አንቀጽ ፶፱ የግል ሀብትን ስለማስተዳደር (፩) መሠረቱ

 

፩. እያንዳንዱ ተጋቢ የግል ሀብቱን ራሱ ለማስተዳደርና ገቢውንም ለመቀበል ይችላል፡፡

፪. እያንዳንዱ ተጋቢ የግል ሀብቱን ራሱ ሊያዝበት ነፃነት አለው፡፡

 

አንቀጽ ፷ (፪) የግል ሀብት አስተዳደርን በጋብቻ ውል ስለመወሰን

 

፩. ባልና ሚስት አንደኛው የሌላውን ተጋቢ የግል ሀብት በሙሉ ወይም በከፊል እንዲያስተዳድርለት እና እንደአስፈላጊነቱ እንዲያዝበት በጋብቻ ውላቸው ሊወስኑ ይችላሉ፡፡

፪. በዚህ አንቀጽ ንዑስ አንቀጽ (፩) በተመለከተው አኳኋን ንብረት የማስተዳደር ሥልጣን የተሰጠው ተጋቢ በሌላኛው ተጋቢ ሲጠየቅ ስለንብረቱ አስተዳደር ዓመታዊ የሂሳብ መግለጫ የመስጠት ግዴታ አለበት፡፡

 

አንቀጽ ፷፩ (፫) ስለውክልና ሥልጣን

 

ከተጋቢዎች አንዱ የግል ሀብቱን በሙሉ ወይም በከፊል እንዲያስተዳድርለት ለሌላኛው ተጋቢ ውክልና መስጠት ይችላል፡፡

 

አንቀጽ ፷፪ የባልና ሚስት የጋራ ሀብት

 

፩. ባልና ሚስት ከግል ጥረታቸውና ከግል ወይም ከጋራ ንብረታቸው የሚያገኟቸው ገቢዎች ሁሉ የጋራ ሀብቶቻቸው ይሆናሉ፡፡

፪. በዚህ ሕግ በአንቀጽ ፶፰ ንዑስ አንቀጽ (፪) መሠረት የአንደኛው ተጋቢ የግል ሀብት ነው ካልተባለ በስተቀር፣ ባልና ሚስት ከተጋቡ በኋላ በግብይት የሚያገኙት ንብረት ሁሉ የጋራ ሀብታቸው ይሆናል፡፡

፫. በስጦታው ውል ወይም በኑዛዜው ቃል በሌላ አኳኋን ካልተመለከተ በስተቀር፣ በስጦታ ወይም በኑዛዜ ለተጋቢዎቹ የተሰጧቸው ንብረቶች ሁሉ የጋራ ሀብቶቻቸው ይሆናሉ፡፡

 

አንቀጽ ፷፫ የሕግ ግምት

 

፩. አንደኛው ተጋቢ የግል ሀብቱ መሆኑን ካላስረዳ በስተቀር ማንኛውም ንብረት በአንደኛው ተጋቢ ስም ብቻ የተመዘገበ ቢሆንም እንኳን የጋራ ሀብት እንደሆነ ይቆጠራል፡፡

፪. የግል ንብረት መሆኑን ሦስተኛ ወገኖች የሚያውቁት ወይም ሊያውቁት የሚገባ ካልሆነ በስተቀር፣ ባልና ሚስቱ ወይም ከሁለቱ አንዱ ይኸው ንብረት የግል ነው በማለት በሦስተኛ ወገን ላይ መቃወሚያ አድርገው ሊያቀርቡት አይችሉም፡፡

 

አንቀጽ ፷፬ ስለባልና ሚስት ገቢ (፩) መደበኛ የገቢ አስተዳደር

 

፩. ባልና ሚስት እያንዳንዳቸው ገቢያቸውን በየራሳቸው ይቀበላሉ፡፡

፪. ባልና ሚስት በየግላቸው የሚያገኙትን ገቢ የግል ወይም የጋራ የባንክ ሂሳብ በመክፈት ማስቀመጥ ይችላሉ፡፡

፫. ከባልና ከሚስት አንደኛው ሲጠይቅ፣ ሌላኛው ተጋቢ ያገኘውን የገቢ መጠን የማስታወቅ ግዴታ አለበት፡፡

 

አንቀጽ ፷፭ (፪) ልዩ ሁኔታ

 

፩. ከባልና ከሚስት አንዱ፣ ገቢውን ሌላኛው ተጋቢ እንዲቀበልለት ሥልጣን ለመስጠት ሙሉ ነፃነት አለው፡፡

፪. ከባልና ከሚስት በአንደኛው ጠያቂነት የአንደኛውን ገቢ ሌላኛው ተጋቢ እንዲቀበልና ለመቀበሉም ደረሰኝ እንዲሰጥ ፍርድ ቤት ሊወስን ይችላል፡፡

፫. በሌላ ሕግ በተለየ ሁኔታ ካልተደነገገ በስተቀር፣ ከባልና ከሚስት የአንደኛው ገቢ በሙሉ ወይም በከፊል እንዲከበር በፍርድ ቤት ሊታዘዝ ይችላል፡፡

 

አንቀጽ ፷፮ የጋራ ሀብትን ስለማስተዳደር

 

፩. ከባልና ከሚስት አንዱ፣ የጋራ ሀብታቸውን በሙሉ ወይም በከፊል እንዲያስተዳድር ግልጽ ስምምነት ከሌለ በስተቀር ባልና ሚስቱ የጋራ ሀብታቸውን በጋራ ያስተዳድራሉ፡፡

፪. ከባልና ከሚስት አንዱ ችሎታ የለውም ተብሎ ሲወሰን ወይም ንብረት የማስተዳደር መብቱን ሲገፈፍ ወይም በሌላ ማናቸውም ምክንያት የጋራ ሀብታቸውን ለማስተዳደር የማይችል ሆኖ ሲገኝ ሌላኛው ተጋቢ የጋራ ሀብቱን የማስተዳደሩን ተግባር ያከናውናል፡፡

 

አንቀጽ ፷፯ የማስታወቅ ግዴታ

 

ከተጋቢዎች አንዱ ብቻ የጋራ ሀብታቸውን በሚያስተዳድርበት ጊዜ የሀብቱን አስተዳደር በተመለከተ ለሌላኛው ተጋቢ መረጃ የመስጠት ግዴታ አለበት፡፡

 

አንቀጽ ፷፰ (፩) የተጋቢዎች ስምምነት አስፈላጊ ስለመሆኑ

 

በሌላ ሕግ በተለየ ሁኔታ ካልተደነገገ በስተቀር፣ በሚከተሉት ጉዳዮች ላይ የተጋቢዎቹ ስምምነት አስፈላጊ ነው፤

 

ሀ) የጋራ የሆነውን የማይንቀሳቀስ ንብረት ለመሸጥ፣ ለመለወጥ፣ ለማከራየት በመያዣ ወይም በዋስትና ለመስጠት ወይም በሌላ በማናቸውም ሁኔታ በዚሁ ንብረት ላይ ሌሎች ሰዎች መብት እንዲያገኙ ለማድረግ፤

ለ) ዋጋቸው ከብር ፭፻ (አምስት መቶ) በላይ የሆኑ የሚንቀሳቀሱ የጋራ ንብረቶችን ወይም የገንዘብ ሰነዶችን፣ ለመሸጥ፣ ለመለወጥ በመያዣ ወይም በዋስትና ለመስጠት ወይም በሌላ በማናቸውም ሁኔታ ለማስተላለፍ፤

ሐ) ከብር ፻ (አንድ መቶ) በላይ ዋጋ ያለውን የጋራ ንብረት ወይም ገንዘብ ለሌላ ሰው በስጦታ ለማስተላለፍ፤

መ) ከብር ፭፻ (አምስት መቶ) በላይ ለመበደር ወይም ለማበደር ወይም ለሌላ ሰው ዋስ ለመሆን፡፡

 

አንቀጽ ፷ (፪) የስምምነት አለመኖር ስለሚያስከትለው ውጤት

 

፩. አንደኛው ተጋቢ ከዚህ በላይ የተመለከተውን ድንጋጌ ባለማክበር የውል ግዴታ ገብቶ የተገኘ እንደሆነ፣ ሌላኛው ተጋቢ ለፍርድ ቤት በሚያቀርበው ጥያቄ ግዴታው ሊፈርስ ይችላል፡፡

፪. ግዴታው እንዲፈርስ የሚቀርበው ጥያቄ ጠያቂው ወገን ግዴታው መገባቱን ከአወቀበት ቀን ጀምሮ ከስድስት ወር በኋላ ወይም በሌላ በማናቸውም ሁኔታ ግዴታው ከተገባ ከሁለት ዓመት በኋላ ሊቀርብ አይችልም፡፡

 

አንቀጽ ፸ የባልና ሚስት ዕዳ

 

፩. ከባል ወይም ከሚስት በግል የሚጠየቅ ዕዳ፣ ከባለዕዳው ተጋቢ የግል ሀብት፣ የግል ሀብቱ ዕዳውን ለመሸፈን በቂ በማይሆንበት ጊዜ ከጋራ ሀብታቸው ይከፈላል፡፡

፪. ዕዳው የመጣው ለትዳራቸው ጥቅም ከሆነ ከጋራ ሀብታቸው የጋራ ሀብታቸው፣ ዕዳውን ለመሸፈን በቂ በማይሆንበት ጊዜ ከባል ወይም ከሚስት የግል ሀብት ይከፈላል፡፡

 

አንቀጽ ፸፩ ለትዳር ጥቅም እንደተደረገ የሚቆጠር ዕዳ

 

የሚከተሉት ዕዳዎች ለትዳር ጥቅም እንደተደረጉ የሚቆጠሩ ናቸው፡፡

ሀ) ለባልና ለሚስት እንዲሁም ለልጆቻቸው የዕለት ኑሮ አስፈላጊ የሆኑትን ነገሮች ለማሟላት የተገቡ ዕዳዎች፤

ለ) ባል ወይም ሚስት ቀለብ ለመስጠት ያለባቸውን ግዴታ ለመወጣት የተደረጉ ወጪዎች፤

ሐ) ከባልና ከሚስት በአንደኛው ወይም በዕዳ ጠያቂው አለመልካችነት ለትዳር ጥቅም ስለመሆኑ ፍርድ ቤት የተቀበለው ሌላ ዕዳ፡፡

 

አንቀጽ ፸፪ የትዳር ወጪዎችን ስለመሸፈን

 

ተጋቢዎች የትዳራቸውን ወጪ ለመሸፈን እያንዳንዳቸው እንደየአቅማቸውና ችሎታቸው አስተዋጽኦ ማድረግ አለባቸው፡፡

 

አንቀጽ ፸፫ በተጋቢዎች መካከል ስለሚደረጉ ውሎች

 

ባልና ሚስቱ ተጋብተው በሚኖሩበት ጊዜ በመካከላቸው የሚያደርጓቸው ውሎች፣ ፍርድ ቤት ካላፀደቃቸው በስተቀር ውጤት አይኖራቸውም፡፡

የጋብቻ ሁኔታዎች አለመሟላት የሚያስከትለው ውጤት

የጋብቻ ሁኔታዎች አለመሟላት የሚያስከትለው ውጤት

አንቀጽ ፴፩ የዕድሜ ሁኔታ

 

፩. በዚህ ሕግ አንቀጽ ፯ ንዑስ አንቀጽ (፪) የተደነገገው እንደተጠበቀ ሆኖ፣ ዕድሜአቸው ከአሥራ ስምንት ዓመት በታች በሆኑ ሰዎች መካከል የተፈፀመ ጋብቻ በማንኛውም ባለጉዳይ ወይም በዐቃቤ ሕግ ጥያቄ እንዲፈርስ ይደረጋል፡፡

፪. ሕጉ የሚጠይቀው የጋብቻ ዕድሜ ከተሟላ በኋላ ጋብቻው እንዲፈርስ ጥያቄ ማቅረብም ሆነ መወሰን አይቻልም፡፡

 

አንቀጽ ፴፪ የሥጋ ወይም የጋብቻ ዝምድና

በሥጋ ወይም በጋብቻ ዝምድና ምክንያት ጋብቻ እንዳይፈጸም የተደነገገውን ክልከላ በመተላለፍ የተፈጸመ ጋብቻ በማንኛውም ባለጉዳይ ወይም በዐቃቤ ሕግ ጥያቄ እንዲፈርስ ይደረጋል፡፡

 

አንቀጽ ፴፫ በጋብቻ ላይ ጋብቻ

 

፩. በጋብቻ ላይ ሌላ ጋብቻ ተፈጽሞ የተገኘ እንደሆነ በመጀመሪያው ወይም በሁለተኛው ተጋቢ ወይም በዐቃቤ ሕግ ጥያቄ የኋለኛው ጋብቻ እንዲፈርስ ይደረጋል፡፡

፪. ሆኖም የመጀመሪያው ተጋቢ የሞተ እንደሆነ የኋለኛው ጋብቻ እንዲፈርስ መጠየቅ አይቻልም፡፡

 

አንቀጽ ፴፬ በፍርድ ክልከላ ምክንያት ጋብቻን ስለማፍረስ

 

፩. በፍርድ የተከለከለ ሰው ፍርድ ቤት ሳይፈቅድ ጋብቻ ፈጽሞ የተገኘ እንደሆነ፣ የተከለከለው ሰው ራሱ ወይም አሳዳሪው ጋብቻው እንዲፈርስ ጥያቄውን ለፍርድ ቤት ማቅረብ ይችላል፡፡

፪. የተከለከለው ሰው ጋብቻው እንዲፈርስ የሚያቀርበው ጥያቄ ክልከላው ከቀረበት ቀን ጀምሮ ስድስት ወር ካለፈ በኋላ ሊቀርብ አይችልም፡፡

፫. ጋብቻው እንዲፈርስ በአሳዳሪው የሚቀርበው ጥያቄ ጋብቻው መፈፀሙን ከአወቀበት ቀን ጀምሮ ከስድስት ወር በኋላ ወይም በማናቸውም ምክንያት ቢሆን ክልከላው ከቀረ በኋላ ሊቀርብ አይችልም፡፡

 

አንቀጽ ፴፭ በኃይል ተግባር የተፈፀመ ጋብቻን ስለማፍረስ

 

፩. ማንኛውም ሰው ተገዶ ጋብቻ የፈጸመ እንደሆነ ጋብቻው እንዲፈርስ ጥያቄውን ለፍርድ ቤት ማቅረብ ይችላል፡፡

፪. ስለዚህ ጉዳይ የሚቀርበው ጥያቄ የኃይል ሥራው ከቀረበት ከስድስት ወር በኋላ እና በማናቸውም ምክንያት ቢሆን ጋብቻው ከተፈፀመ ከሁለት ዓመት በኋላ ሊቀርብ አይችልም፡፡

 

አንቀጽ ፴፮ በስህተት ምክንያት የተፈጸመ ጋብቻን ስለማፍረስ

 

፩. ማንኛውም ሰው ከመሠረታዊ ስህተት በመነሳት ጋብቻ የፈፀመ እንደሆነ ጋብቻው እንዲፈርስ ጥያቄውን ለፍርድ ቤት ማቅረብ ይችላል፡፡

፪. ስለዚህ ጉዳይ የሚቀርበው ጥያቄ መሳሳቱን ከአወቀበት ቀን ጀምሮ ከስድስት ወር በኋላ እና በማናቸውም ምክንያት ቢሆን ጋብቻው ከተፈፀመ ከሁለት ዓመት በኋላ ሊቀርብ አይችልም፡፡

 

አንቀጽ ፴፯ በብቸኝነት ለመኖር የተወሰነውን ጊዜ ስላለመጠበቅ

 

በዚህ ሕግ አንቀጽ ፲፮ ንዑስ አንቀጽ (፩) የተመለከተው በብቸኝነት ለመኖር የተወሰነው ጊዜ አልተከበረም በሚል ምክንያት ብቻ ጋብቻ እንዲፈርስ ጥያቄ ሊቀርብ አይችልም፡፡

 

አንቀጽ ፴፰ የክብር መዝገብ ሹም ሥልጣን የሌለው ስለመሆኑ

 

ጋብቻው ያስፈጸመው የክብር መዝገብ ሹም በአንቀጽ ፳፪ መሠረት ሥልጣን አልነበረውም በማለት ብቻ ጋብቻው እንዲፈርስ ለመወሰን አይቻልም፡፡

 

አንቀጽ ፴፱ የሥነ ሥርዓት አለመጠበቅ

 

በዚህ ሕግ አንቀጽ ፳፭ ንዑስ አንቀጽ (፫) እና (፮) የተመለከቱት ሥርዓቶች አልተጠበቁም በማለት ብቻ ጋብቻ እንዲፈርስ ሊወሰን አይችልም፡፡

ጋብቻ እንዳይፈጸም ስለመቃወም

ጋብቻ እንዳይፈጸም ስለመቃወም

አንቀጽ ፲፯ ስለመቃወም

 

ጋብቻ ለመፈፀም አስፈላጊ የሆነ ሁኔታ አልተሟላም በማለት ሊፈፀም የታሰበ ጋብቻ እንዳይፈፀም ተቃውሞ ማቅረብ ይቻላል፡፡

አንቀጽ ፲፰ መቃወም ስለሚችሉ ወገኖች ጋብቻ እንዳይፈፀም መቃወም የሚችሉት ወገኖች የሚከተሉት ብቻ ናቸው፡፡

 

ሀ) በዕድሜ ምክንያት ሲሆን ወላጆች፣ ዐቃቤ ሕግ ወይም ሌላ ማንኛውም ያገባኛል የሚል ሰው፣

ለ) በሥጋ ወይም በጋብቻ ዝምድና ምክንያት ሲሆን፣ የተጋቢዎቹ ወይም የአንደኛው ተጋቢ ወደላይ የሚቆጠሩ ወላጆች፣ ፲፰ ዓመት የሞላቸው ወንድሞች ወይም እህቶች ወይም ዐቃቤ ሕግ፣

ሐ) በጋብቻ ላይ ጋብቻ ሊፈፀም ሲሆን ሌላ ጋብቻ ከሚፈጽመው ሰው ጋር የቀደመ ጋብቻ አለኝ የሚለው ተጋቢ ወይም ዐቃቤ ሕግ፣

መ) በፍርድ በመከልከል ምክንያት ሲሆን አሳዳሪው ወይም ዐቃቤ ሕግ፡፡

 

አንቀጽ ፲፱ መቃወሚያ ስለሚቀርብበት ሥርዓትና ጊዜ

 

፩. ጋብቻ እንዳይፈፀም የሚቀርበው መቃወሚያ በጽሑፍ ሆኖ እጅግ ቢዘገይ ጋብቻው ከሚፈፀምበት ከ፲፭ ቀን በፊት ለጋብቻ አስፈፃሚው ባለሥልጣን መቅረብ አለበት፡፡

፪. ጋብቻ አስፈፃሚው ባለሥልጣን በመቃወሚያው ላይ ውሳኔ ከመስጠቱ በፊት የተጋቢዎቹን አስተያየት መቀበል ይኖርበታል፡፡

 

አንቀጽ ፳ በመቃወሚያ ላይ ስለሚሰጠው ውሳኔ

 

፩. ጋብቻ የሚያስፈጽመው ባለሥልጣን በሚቀርብለት መቃወሚያ ላይ በአምስት ቀን ጊዜ ውስጥ ውሳኔ መስጠት አለበት፡፡

፪. ጋብቻ አስፈፃሚው ባለሥልጣን መቃወሚያውን ባለመቀበል ጋብቻው እንዲፈፀም የሚሰጠው ውሳኔ የመጨረሻ ይሆናል፡፡

፫. ጋብቻ አስፈፃሚው ባለሥልጣን መቃወሚያውን የተቀበለው እንደሆነ ጋብቻው እንዳይፈጸም ማድረግ አለበት፡፡

፬. በዚህ አንቀጽ ንዑስ አንቀጽ (፫) የተመለከተው ውሳኔ የተሰጠ እንደሆነ ባለሥልጣኑ ለውሳኔው ምክንያት ያደረገውን ጉዳይ ተጋቢዎቹ ወዲያውኑ እንዲያውቁት ያደርጋል፡፡

 

አንቀጽ ፳፩ ስለይግባኝ

 

፩. በዚህ ሕግ አንቀጽ ፳ ንዑስ አንቀጽ (፫) በተመለከተው ሁኔታ በሚሰጠው ውሳኔ ላይ ተጋቢዎቹ ወይም ከተጋቢዎቹ አንዱ ለፍርድ ቤት ይግባኝ ማቅረብ ይችላል፡፡

፪. ይግባኝ የቀረበለት ፍርድ ቤት የጋብቻ አስፈፃሚውን ባለሥልጣን ውሳኔ የሻረው እንደሆነ ባለሥልጣኑ ጋብቻውን ያስፈጽማል፡፡

የጋብቻ ውጤት

የጋብቻ ውጤት



አንቀጽ ፵ ሁሉም የጋብቻ አፈፃፀም ሥርዓቶች ተመሳሳይ ውጤት ያላቸው ስለመሆኑ

 

፩. በማናቸውም ዓይነት የጋብቻ አፈፃፀም ሥርዓት መሠረት የተፈፀመ ጋብቻ ተመሳሳይ ሕጋዊ ውጤት ይኖረዋል፡፡

፪. በዚህ ረገድ ጋብቻ በክብር መዝገብ ሹም ፊት ወይም በሃይማኖት ወይም በባህል በታዘዙት ሥርዓቶች መሠረት የተፈፀመም ቢሆን ልዩነት አይደረግበትም፡፡

 

አንቀጽ ፵፩ የሩካቤ ሥጋ ግንኙነት መፈፀም

 

የሩካቤ ሥጋ ግንኙነት በዕውነት መፈፀሙ ወይም ተፈጽሟል ተብሎ መገመቱ፣ ጋብቻው ለሚያስከትለው ውጤት አስፈላጊ አይደለም፡፡

 

አንቀጽ ፵፪ (፩) የጋብቻ ውል

 

፩. ተጋቢዎቹ ጋብቻቸው ንብረታቸውን በተመለከተ ስለሚያስከትለው ውጤት ጋብቻቸውን ከመፈፀማቸው በፊት ወይም እጅግ ቢዘገይ ጋብቻቸው በሚፈፀምበት ዕለት በውል መወሰን ይችላሉ፡፡

፪. እንዲሁም ግላዊ ግንኙነታቸውን በሚመለከት የሚኖሯቸውን መብቶችና ግዴታዎች በዚህ ውል መወሰን ይችላሉ፡፡

፫. በዚህ አንቀጽ ንዑስ አንቀጽ (፩) እና (፪) መሠረት ተጋቢዎቹ የሚያደርጓቸው ውሎች አስገዳጅ የሕግ ድንጋጌዎችን የሚቃረኑ ሊሆኑ አይችሉም፡፡

 

አንቀጽ ፵፫ (፪) የተጋቢዎቹ ችሎታ ማጣት

 

፩. በፍርድ የተከለከለ ሰው የሚያደርገውን የጋብቻ ውል እርሱ ራሱ ካልፈፀመውና ፍርድ ቤት ካላፀደቀው በስተቀር ውጤት አይኖረውም፡፡

፪. በሕግ የተከለከለ ሰው፣ የጋብቻ ውል መዋዋልን በተመለከተ ችሎታ እንዳለው ይቆጠራል፡፡

 

አንቀጽ ፵፬ (፫) የውሉ ፎርም

የጋብቻ ውል በጽሑፍ ካልተደረገና አራት ምስክሮች፣ ሁለት በባል ወገን፣ ሁለት በሚስት ወገን፣ የፈረሙበት ካልሆነ በስተቀር ውጤት አይኖረውም፡፡

 

አንቀጽ ፵፭ (፬) የውሉ ሰነድ ስለሚቀመጥበት ቦታ

 

፩. የጋብቻ ውሉ አንድ ቅጅ በፍርድ ቤት ወይም በክብር መዝገብ ሹም ዘንድ ይቀመጣል፡፡

፪. ተጋቢዎች ወይም ከተጋቢዎች አንዱ ለማየት በፈለጉ ጊዜ እንዲሁም በፍርድ ቤት ወይም ከተጋቢዎቹ በአንዱ የተፈቀደላቸው ሰዎች የውሉን ሰነድ ለማየት ይችላሉ፡፡

 

አንቀጽ ፵፮ (፭) ውል ለመዋዋል ስላለው የነፃነት ወሰን

 

፩. ተጋቢዎች በጋብቻቸው ውል ውስጥ በሌሎች ሦስተኛ ወገኖች ላይ ግዴታን የሚያስከትሉ ስምምነቶችን ማድረግ አይችሉም፡፡

፪. እንዲሁም ተጋቢዎቹ ባሕልን ወይም ሃይማኖትን ወይም የአንድን አገር ሕግ በጥቅሉ በመጥቀስ ብቻ ተስማምተናል በማለት የሚያደርጉት የጋብቻ ውል ውጤት አይኖረውም፡፡

 

አንቀጽ ፵፯ (፮) የጋብቻ ውልን ስለማሻሻል

 

፩. የጋብቻ ውል እንዲሻሻል የቤተሰቡ ጥቅም የሚጠይቅ ሲሆንና ተጋቢዎቹ ሲስማሙ ውሉን በማሻሻል ፍርድ ቤት እንዲፀድቅላቸው መጠየቅ ይችላሉ፡፡

፪. ፍርድ ቤት በተጋቢዎቹ ተሻሽሎ የቀረበው የጋብቻ ውል የቤተሰቡን ጥቅም የማይጎዳ መሆኑን ሲያረጋግጥ የተሻሻለውን ውል ተቀብሎ ያፀድቃል፡፡

፫. በዚህ አንቀጽ ንዑስ አንቀጽ (፪) በተመለከተው ሁኔታ ፍርድ ቤቱ ውሉን ያፀደቀው እንደሆነ፣ የተሻሻለው ውል በፍርድ ቤት ወይም በክብር መዝገብ ሹም ዘንድ ይቀመጣል፡፡

 

አንቀጽ ፵፰ (፯) የሕግ ተፈፃሚነት

 

የጋብቻ ውል በሌለ ጊዜ ወይም የጋብቻ ውል ቢኖርም በሕግ ሳይፀና የቀረ እንደሆነ፣ ከዚህ ቀጥሎ የተመለከቱት ድንጋጌዎች ተፈፃሚ ይሆናሉ፡፡

 

ለሎች የጋብቻ አፈጻጸም ሥርዓቶች

ሌሎች የጋብቻ አፈፃፀም ሥርዓቶች

አንቀጽ ፳፮ በሃይማኖት ሥርዓት የሚፈፀም ጋብቻ

 

፩. በሃይማኖት ሥርዓት መሠረት ጋብቻ ሊፈፀም የሚችልበትና የአፈፃፀሙ ሥርዓት እንደየሃይማኖቱ ይወሰናል፡፡

፪. በዚህ ሕግ ለማንኛውም የጋብቻ አፈፃፀም መሟላት አለባቸው የተባሉት ሁኔታዎች በሃይማኖት ሥርዓት መሠረት ለሚፈፀም ጋብቻም መሟላት አለባቸው፡፡

 

አንቀጽ ፳፯ በባህል ሥርዓት ስለሚፈፀም ጋብቻ

 

፩. በባሕል ሥርዓት መሠረት ጋብቻ ሊፈፀም የሚችልበትና የአፈፃፀሙ ሥርዓት በአካባቢው ባሕል ይወሰናል፡፡

፪. በዚህ ሕግ ለጋብቻ አፈፃፀም መሟላት አለባቸው የተባሉት ሁኔታዎች በባህል ሥርዓት መሠረት ለሚፈፀም ጋብቻም መሟላት አለባቸው፡፡

የጋብቻ ምዝገባ

ስለጋብቻ ምዝገባ

 

አንቀጽ ፳፰ ጋብቻን ስለማስመዝገብ

 

፩. ጋብቻው የተፈፀመው በማንኛውም የጋብቻ አፈፃፀም ሥርዓት ቢሆንም፣ አግባብ ባለው የክብር መዝገብ ሹም መመዝገብ አለበት፡፡

፪. በዚህ አንቀጽ ንዑስ አንቀጽ (፩) መሠረት ምዝገባውን ያከናወነ የክብር መዝገብ ሹም ለተጋቢዎቹ የጋብቻ የምስክር ወረቀት ይሰጣል፡፡

፫. ማንኛውም ጋብቻ ከተፈፀመበት ቀን ጀምሮ ውጤት ይኖረዋል፡፡

 

አንቀጽ ፳፱ የጋብቻ መዝገብ ስለማደራጀት

 

፩. በዚህ ሕግ አንቀጽ ፳፰ ንዑስ አንቀጽ (፩) መሠረት ተጋቢዎች ጋብቻውን ያላስመዘገቡ ቢሆንም እንኳን፣ የክብር መዝገብ ሹሙ ጋብቻ መፈፀሙን ያወቀ እንደሆነ የጋብቻ መዝገብ በሥልጣኑ ያደራጃል፡፡

፪. ይህ በሚሆንበት ጊዜ የክብር መዝገብ ሹሙ ተጋቢዎቹና እንደ ነገሩ ሁኔታ ምስክሮች ቀርበው በጋብቻው መዝገብ ላይ እንዲፈርሙ ያደርጋል፡፡

 

አንቀጽ ፴ የጋብቻ መዝገብ ይዘት

 

የጋብቻ መዝገብ የሚያመለክተው፣

 

ሀ) የተጋቢዎችን ሙሉ ስም፣ የተወለዱበትን ቀንና ቦታ፣ የመኖሪያ አድራሻቸውን፣

ለ) የምስክሮችን ሙሉ ስም፣ የተወለዱበትን ቀንና ቦታ፣ የመኖሪያ አድራሻቸውን፣

ሐ) ጋብቻው የተፈፀመበትን ሥርዓት፣ ቀንና ቦታ እንዲሁም የተመዘገበበትን ቀን ይሆናል፡፡

POLICE INVESTIGATION

 Police Investigation

Art. 22 Principle.


(1) Whenever the police know or suspect that an offence has been committed, they shall proceed to investigate in accordance with the provisions of this Chapter.
(2) Investigation into offences committed by young persons shall be carried out in accordance with instructions given by the court under Art. 172 (2) .

Art. 23. __ Duty of police to investigate.

Investigating police officers shall carry out their duties under this Chapter not withstanding that they are of opinion that the accusation, complaint or information they may have received is open to doubt.

Art. 24. __ recording of statement.

After having recorded an accusation or complaint in the manner laid down in Art. 14, the investigating police officer shall elicit from the person making the accusation or complaint all relevant facts and dates, the name or description of the offender, the names and addresses of principal witnesses and all other evidence which may be available and shall record them.

Art.25.___ Summoning of accused or suspected person.

Where the investigating police officer has reason to believe that a person has committed an offence, he may be written summons require such person to appear before him.

Art 26. __ Arrest

(1) Where the accused or the suspect has not been arrested and the offence is such as to justify arrest or where the person summoned under Art. 25 fails to appear, the investigating police officer shall take such steps as are necessary to effect his arrest.
(2) Where the arrest cannot be made without warrant, the investigating police officer shall apply to the court for a warrant of arrest in accordance with the provisions of Art. 53.

Art. 27.__ Interrogation.

(1) Any person summoned under Art. 25 or arrested under Art. 26,50 or 51 shall, after his identity and address have been established. Be asked to answer the accusation or complaint made against him.
(2) He shall not be compelled to answer and shall be informed that he has the right not to answer and that any statement he may make may be used in evidence.
(3) Any statement which may be made shall be recorded.
(4) Where the arrested person is unable properly to understand the language in which his answers are to be recorded, he shall be supplied with a competent interpreter, who shall certify the correctness of all questions and answers.

Art. 28. __ Release on bond.

(1) Where the offence committed or complained of is not punishable with rigorous imprisonment as a sole or alternative punishment; or where it is doubtful that an offence has been committed or that the summoned or arrested person has committed the offence complained of, the investigating police officer may in his discretion release such person on his executing a bond with or without sureties that he will appear at such place, on such day and at such time as may be fixed by the police.
(2) Where the accused is not released on bond under this article, he may apply to the court to be released on bail in accordance with the provisions of Art. 64.

Art. 29__ Procedure after arrest

(1) Where the accused has been arrested by the police or a private person and handed over to the police (Art. 58) the police shall bring him before the nearest court within forty eight hours of his arrest or so soon thereafter as local circumstances and communications permit. The time taken in the journey to the court shall not be included.
(2) The court before which the accused is brought may make any order it thinks fit in accordance with the provisions of Art. 59.

Art. 30__ Examination of witnesses by the police.

(1) The investigating police officer may, where necessary, summon and examine any person likely to give information on any matter relating to the offence or the offender.
(2) Any person so examined shall be bound to answer truthfully all questions put to him. He may refuse to answer any question the answer to which would have a tendency to expose him to a criminal charge.
(3) Any statement which may be made shall be recorded.

Art. 31.___ No inducement to be offered.

(1) No police officer or person in authority shall offer or use or make or cause to be offered, made or used any inducement, threat, promise or any other improper method to any person examined by the police.
(2) No police officer or other person shall prevent or discourage by whatever means any person from making or from requiring to be recorded in the course of the police investigation any statement relating to such investigation which he may be disposed to make of his own free will.

Art. 32. __ Searches and seizures.

Any investigation police officer or member of the police may make searches or seizures in accordance with the provisions which follow;
(1) No arrested person shall be searched except where it is reasonably suspected that he has about his person any articles which may be material as evidence in respect of the offence with which he is accused or in suspected to have committed. A search shall be made by a person of the same sex as the arrested person.
(2) No premises may be searched unless the police officer or member of the police is in possession of a search warrant in the form prescribed in the third schedule to this code except where;
(a) An offender is followed in hot pursuit and enters premises or disposes of articles the subject matter of an offence in premises;
(b) Information is given to an investigating police officer or member of the police that there is reasonable cause for suspecting that articles which may be material as evidence in respect of an offence in respect of which an accusation or complaint had been made under art. Of this Code and the offence is punishable with more than three years imprisonment, are concealed or lodged in any place and he has good grounds for believing that by reason of the delay in obtaining a search warrant such articles are likely to be removed.

Art. 33.__ Issue of search warrant.

(1) A search warrant may be issued by any court. No search warrant shall be issued unless the court is satisfied that the purposes of justice or of any inquiry, trial or other proceedings under this code will be served by the issue of such warrant.
(2) Every search warrant issued shall specify the property to be searched for and seized and no investigating police officer or member of the police may seize any property other than that specified in such warrant.
(3) On seizing any property such investigating police officer or member of the police shall make a list of the property seized and where possible shall have the list checked and signed by an independent person. Any property seized which is required for the trial shall be preserved in a safe place until handed over to the court as an exhibit. Any property not so required may be returned to the person from whom it was taken and a receipt shall be taken
(4) In effecting a search the investigating police officer or member of the police may use such force as is necessary and may where access to premises is denied use reasonable force to affect entry.
(5) Unless otherwise expressly ordered by the court, searches shall be carried out only between the hours of 6 A.M. and 6 P.M.
Art. 34.__ Physical examination
(1) Notwithstanding the provisions of Art. 20 Civil Code where an investigating police officer considers it necessary, having regard to the offence with which the accused is charged, that a physical examination of the accused should be made, he may require a registered medical practitioner to make such examination and require him to record in writing the results of such examination. Examination under this Article shall include the taking of a blood test.
(2) An investigating police officer may, with the agreement of the victim of an offence or, where he is incapable with the consent of the parent or guardian, require a registered medical practitioner to make such physical examination as the offence being inquired into would appear to require. He shall require the registered medical practitioner to record in writing the results of such examination.
Art.35. Power of court to record statements and confessions
(1) Any court may record any statement or confession made to it at any time before the opening of a preliminary inquiry or trial.
(2) No court shall record any such statement or confession unless, upon questioning the person making it, it ascertains that such person voluntarily makes such statement or confession. A note to this effect shall be made on the record.
(3) Such statement or confession shall be recorded in writing and in full by the court and shall thereafter be read over to the person making the statement or confession, which shall sign and date it. The statement shall then be signed by the president of the court.
(4) A copy of the record shall then be sent to the court before which the case is to be inquired into or tried, and to the public prosecutor.
Art. 36 __ Diary of investigation
(1) Every police officer making a police investigation under this Chapter shall day by day enter his proceedings in the investigation in a diary setting forth:
(a) The day on which he started and closed his investigation and
(b) All the steps taken in the course of the investigation; and
(c) The circumstances which the investigation disclosed; and
(d) All the means of evidence which may have been collected.
(2) He shall enter in the diary any order which he may have received from a court or the public prosecutor in the course of the investigation.
Art. 37 Repot of police investigation.
(1) Every police investigation under this Chapter shall be completed without unnecessary delay.
(2) As soon as the investigation is completed, the investigation police officer shall forward to the public prosecutor a report setting forth;
(a) The name of the parties; and
(b) The nature of the information and the names of all persons who appear to be acquainted with the circumstances of the case; and
(c) All the means of evidence which have been collected.
(3) The report shall specify all the steps which may have been taken with a view to preservation or otherwise.
Art. 38. – Action by public prosecutor on receiving report.
On receiving the report under Art. 37 the public prosecutor may:
A) Prosecute the accused on a charge drawn up by him under Art.109-122; or
B) Order that a preliminary inquiry be held under Art.80-93;or
C) Order further investigations; or
D) Refuse to institute proceedings under Art. 42
Art. 39. Closure of police investigation file
(1) The public prosecutor shall close the police investigation file where the accused:
(a) Has died ;or
(b) Is under nine years of age or
(c) Cannot be prosecuted under any special law or under public international law (diplomatic immunity)
(2) The provisions of art. 43-45 shall not apply where the case file is closed under this article.
(3) On closing the case file. The public prosecutor shall send a copy of his decision to the Advocate General. The private complainant, if any and the investigating police officer.
Chapter 3. Institution of Proceedings

Art. 40 Duty to institute proceedings

(1) Subject to the provisions of Art. 42 the public prosecutor shall institute proceedings accordance with the provisions of this Chapter whenever he is of opinion that there are sufficient grounds for prosecution the accused.
(2) The public prosecutor shall not institute proceedings against a young person unless instructed so to do by the court under Art. 172.

Art. 41 Doubtful cases.

Where it is not clear whether proceedings should be instituted, the public prosecutor shall refer the matter for instructions to the Advocate General.
Art 42. Cases where proceedings shall not be instituted
(1) No proceedings shall be instituted where:
(a) The public prosecutor is of opinion that there is not sufficient evidence to justify a conviction; or
(b) There is no possibility of finding the accused and the case is one which may not be tried in his absence; or
(c) The prosecution is barred by limitation or the offence is made the subject of a pardon or amnesty: or
(d) The public prosecutor is instructed not to institute proceedings in the public interest by the Minister by order under his hand.
(2) On no other grounds may the public prosecutor refuse to institute proceedings.
(3) The public prosecutor shall institute proceedings in cases affecting the Government when so instructed by the Minister.
Art. 44 Effect of refusal.
(1) Where the public prosecutor refuses to institute proceedings under Art. 42 (1)(a) in relation to an offence punishable on complaint only, he shall authorize in writing the appropriate person mentioned in Art.47 to conduct a private prosecution. A copy of such authorization shall be sent to the court having jurisdiction.
(2) Where the public prosecutor refuses to institute proceedings under Art. 42 (1) (a) in relation to an offence which is not punishable on complaint only, the appropriate person mentioned in art, 47 may, within thirty days from having received the decision of the public prosecutor apply for an order that the public prosecutor institute proceedings.
Art. 45 form of and decision an application
(1) An application under Art. 44(2) shall be made to the court to which an appeal lies from decisions of the court which would have had jurisdiction, had proceedings been instituted.
(2) The court shall, after considering the refusal of the public prosecutor to institute proceedings under Art.42(1) and the reasons therefor either confirm the decision of the public prosecutor or order him to institute proceedings ;
Art. 46 Liability of private prosecutor.
The private prosecutor authorized to conduct a private prosecution under art. 44(1) shall conduct the private prosecution at his peril and at his own expense.
Art. 47 Persons entitled to conduct private prosecutions.
No person other than:
(a) The injured party or his legal representative; or
(b) The husband or wife on behalf of the spouse; or
(c) The legal representative of an incapable person; or
(d) The attorney or a body corporate;
May conduct a private prosecution.
Art. 48 Stay of proceedings in private prosecution pending institution of proceedings by public prosecutor.
Where the evidence in a private prosecution discloses that a more serious offence has resulted than has been charged in a private prosecution, the public prosecutor may apply to the court to stay the proceedings pending the institution of fresh proceedings by the public prosecutor and the court shall thereon stay the proceedings

Steps to be taken pending Investigation – Arrest Section

Steps to be taken pending Investigation


 – Arrest   Section    

 1. – Arrest without warrant


Art. 49 Principle.

Save as is otherwise expressly provided, no person may be arrested unless a warrant is issued and no person may be detained in custody except on an order by the court. An arrest without warrant may only be made on the conditions laid down in this section.
Art. 50 Arrest without warrant in flagrant cases.
Any private person or member of the police may arrest without warrant a person who has committed a flagrant offence as defined in Art. 19 and 20 of this Code, where the offence is punishable with simple imprisonment for not less than three months.
Art. 51 Arrest without warrant by the police
(1) Any member of the police may arrest without warrant any person:
(a) Whom he reasonably suspects of having committed or being about to commit an offence punishable with imprisonment for not less than one year;
(b) Who is in the act of committing a breach of the peace;
(c) Who obstructs a member of the police while in the execution of his duties or who has escaped or attempted to escape from lawful custody;
(d) Who has evaded or is reasonably suspected of having evaded police supervision;
(e) Who is reasonably suspected of being a deserter from the armed forces or the police forces;
(f) Who has in his possession without lawful excuse housebreaking implements or weapons;
(g) Who has in his possession without lawful excuse anything which may reasonably be suspected of being stolen or otherwise obtained by the commission of an offence;
(h) Who may reasonably be suspected of being a dangerous vagrant within the meaning of Art. 471 Penal Code.
(2) Nothing in this Article shall affect the power of other government officers to make an arrest without warrant under special provisions of other laws.

Variation of Orders Contained in Sentences.

– Variation of Orders Contained in Sentences  Art.216. – Principle.

(1) Where any order as defined in sub-art. (2) requires to be made, such order shall be made by the court having passed the sentence in relation to which such order is to be made.(2) The provisions of sub-art. (1) shall apply in cases of:(a) enforcement of internment (Art. 132 Penal Code); and(b) revision of orders made in respect of offenders not fully responsible (Art. 136 and 137 Penal Code); and(c) extension of detention (Art. 140 (2) Penal Code); and(d) revocation of probation or variation of rules of conduct (Art. 198, 202 (3) and 204 Penal Code); and(e) conditional release (Art. 131, 207, 209 – 112 Penal Code); and(f) orders under Art. 124(2) and 156 Penal Code.(3) Orders made in respect of young persons may be varied in accordance with the provisions of Art. 180 of this Code. Art.217. – Procedure and decision. (1) The court shall not make an order under this Chapter unless an application to this effect is made by the convicted person or his legal representative, the public prosecutor or any person or authority charged with executing or supervising the execution of the sentence.(2) Prior to making its decision, the court shall summon the person in respect of whom the order is to be made and such other person as is likely to give information to assist the court. The court may, where appropriate, order such inquiries to be made as appear necessary.(3) The court shall make its decision after having heard all the persons summoned and obtained the required information. Where the person in respect of whom the decision is to be made fails to appear, the court shall make its decision in his absence.(4) Any statement made and the decision of the court shall be recorded.(5) No appeal shall lie from a decision under this Article and such decision shall be carried out in accordance with the provisions of Chapter I of this Book.

Prosecution and Inquiry:Setting in Motion Prosecution and Inquiry Setting justice in motion

 Police Investigation

Art. 22 Principle.


(1) Whenever the police know or suspect that an offence has been committed, they shall proceed to investigate in accordance with the provisions of this Chapter.
(2) Investigation into offences committed by young persons shall be carried out in accordance with instructions given by the court under Art. 172 (2) .

Art. 23. __ Duty of police to investigate.

Investigating police officers shall carry out their duties under this Chapter not withstanding that they are of opinion that the accusation, complaint or information they may have received is open to doubt.

Art. 24. __ recording of statement.

After having recorded an accusation or complaint in the manner laid down in Art. 14, the investigating police officer shall elicit from the person making the accusation or complaint all relevant facts and dates, the name or description of the offender, the names and addresses of principal witnesses and all other evidence which may be available and shall record them.

Art.25.___ Summoning of accused or suspected person.

Where the investigating police officer has reason to believe that a person has committed an offence, he may be written summons require such person to appear before him.

Art 26. __ Arrest

(1) Where the accused or the suspect has not been arrested and the offence is such as to justify arrest or where the person summoned under Art. 25 fails to appear, the investigating police officer shall take such steps as are necessary to effect his arrest.
(2) Where the arrest cannot be made without warrant, the investigating police officer shall apply to the court for a warrant of arrest in accordance with the provisions of Art. 53.

Art. 27.__ Interrogation.

(1) Any person summoned under Art. 25 or arrested under Art. 26,50 or 51 shall, after his identity and address have been established. Be asked to answer the accusation or complaint made against him.
(2) He shall not be compelled to answer and shall be informed that he has the right not to answer and that any statement he may make may be used in evidence.
(3) Any statement which may be made shall be recorded.
(4) Where the arrested person is unable properly to understand the language in which his answers are to be recorded, he shall be supplied with a competent interpreter, who shall certify the correctness of all questions and answers.

Art. 28. __ Release on bond.

(1) Where the offence committed or complained of is not punishable with rigorous imprisonment as a sole or alternative punishment; or where it is doubtful that an offence has been committed or that the summoned or arrested person has committed the offence complained of, the investigating police officer may in his discretion release such person on his executing a bond with or without sureties that he will appear at such place, on such day and at such time as may be fixed by the police.
(2) Where the accused is not released on bond under this article, he may apply to the court to be released on bail in accordance with the provisions of Art. 64.

Art. 29__ Procedure after arrest

(1) Where the accused has been arrested by the police or a private person and handed over to the police (Art. 58) the police shall bring him before the nearest court within forty eight hours of his arrest or so soon thereafter as local circumstances and communications permit. The time taken in the journey to the court shall not be included.
(2) The court before which the accused is brought may make any order it thinks fit in accordance with the provisions of Art. 59.

Art. 30__ Examination of witnesses by the police.

(1) The investigating police officer may, where necessary, summon and examine any person likely to give information on any matter relating to the offence or the offender.
(2) Any person so examined shall be bound to answer truthfully all questions put to him. He may refuse to answer any question the answer to which would have a tendency to expose him to a criminal charge.
(3) Any statement which may be made shall be recorded.

Art. 31.___ No inducement to be offered.

(1) No police officer or person in authority shall offer or use or make or cause to be offered, made or used any inducement, threat, promise or any other improper method to any person examined by the police.
(2) No police officer or other person shall prevent or discourage by whatever means any person from making or from requiring to be recorded in the course of the police investigation any statement relating to such investigation which he may be disposed to make of his own free will.

Art. 32. __ Searches and seizures.

Any investigation police officer or member of the police may make searches or seizures in accordance with the provisions which follow;
(1) No arrested person shall be searched except where it is reasonably suspected that he has about his person any articles which may be material as evidence in respect of the offence with which he is accused or in suspected to have committed. A search shall be made by a person of the same sex as the arrested person.
(2) No premises may be searched unless the police officer or member of the police is in possession of a search warrant in the form prescribed in the third schedule to this code except where;
(a) An offender is followed in hot pursuit and enters premises or disposes of articles the subject matter of an offence in premises;
(b) Information is given to an investigating police officer or member of the police that there is reasonable cause for suspecting that articles which may be material as evidence in respect of an offence in respect of which an accusation or complaint had been made under art. Of this Code and the offence is punishable with more than three years imprisonment, are concealed or lodged in any place and he has good grounds for believing that by reason of the delay in obtaining a search warrant such articles are likely to be removed.

Art. 33.__ Issue of search warrant.

(1) A search warrant may be issued by any court. No search warrant shall be issued unless the court is satisfied that the purposes of justice or of any inquiry, trial or other proceedings under this code will be served by the issue of such warrant.
(2) Every search warrant issued shall specify the property to be searched for and seized and no investigating police officer or member of the police may seize any property other than that specified in such warrant.
(3) On seizing any property such investigating police officer or member of the police shall make a list of the property seized and where possible shall have the list checked and signed by an independent person. Any property seized which is required for the trial shall be preserved in a safe place until handed over to the court as an exhibit. Any property not so required may be returned to the person from whom it was taken and a receipt shall be taken
(4) In effecting a search the investigating police officer or member of the police may use such force as is necessary and may where access to premises is denied use reasonable force to affect entry.
(5) Unless otherwise expressly ordered by the court, searches shall be carried out only between the hours of 6 A.M. and 6 P.M.
Art. 34.__ Physical examination
(1) Notwithstanding the provisions of Art. 20 Civil Code where an investigating police officer considers it necessary, having regard to the offence with which the accused is charged, that a physical examination of the accused should be made, he may require a registered medical practitioner to make such examination and require him to record in writing the results of such examination. Examination under this Article shall include the taking of a blood test.
(2) An investigating police officer may, with the agreement of the victim of an offence or, where he is incapable with the consent of the parent or guardian, require a registered medical practitioner to make such physical examination as the offence being inquired into would appear to require. He shall require the registered medical practitioner to record in writing the results of such examination.
Art.35. Power of court to record statements and confessions
(1) Any court may record any statement or confession made to it at any time before the opening of a preliminary inquiry or trial.
(2) No court shall record any such statement or confession unless, upon questioning the person making it, it ascertains that such person voluntarily makes such statement or confession. A note to this effect shall be made on the record.
(3) Such statement or confession shall be recorded in writing and in full by the court and shall thereafter be read over to the person making the statement or confession, which shall sign and date it. The statement shall then be signed by the president of the court.
(4) A copy of the record shall then be sent to the court before which the case is to be inquired into or tried, and to the public prosecutor.
Art. 36 __ Diary of investigation
(1) Every police officer making a police investigation under this Chapter shall day by day enter his proceedings in the investigation in a diary setting forth:
(a) The day on which he started and closed his investigation and
(b) All the steps taken in the course of the investigation; and
(c) The circumstances which the investigation disclosed; and
(d) All the means of evidence which may have been collected.
(2) He shall enter in the diary any order which he may have received from a court or the public prosecutor in the course of the investigation.
Art. 37 Repot of police investigation.
(1) Every police investigation under this Chapter shall be completed without unnecessary delay.
(2) As soon as the investigation is completed, the investigation police officer shall forward to the public prosecutor a report setting forth;
(a) The name of the parties; and
(b) The nature of the information and the names of all persons who appear to be acquainted with the circumstances of the case; and
(c) All the means of evidence which have been collected.
(3) The report shall specify all the steps which may have been taken with a view to preservation or otherwise.
Art. 38. – Action by public prosecutor on receiving report.
On receiving the report under Art. 37 the public prosecutor may:
A) Prosecute the accused on a charge drawn up by him under Art.109-122; or
B) Order that a preliminary inquiry be held under Art.80-93;or
C) Order further investigations; or
D) Refuse to institute proceedings under Art. 42
Art. 39. Closure of police investigation file
(1) The public prosecutor shall close the police investigation file where the accused:
(a) Has died ;or
(b) Is under nine years of age or
(c) Cannot be prosecuted under any special law or under public international law (diplomatic immunity)
(2) The provisions of art. 43-45 shall not apply where the case file is closed under this article.
(3) On closing the case file. The public prosecutor shall send a copy of his decision to the Advocate General. The private complainant, if any and the investigating police officer.
Chapter 3. Institution of Proceedings

Art. 40 Duty to institute proceedings

(1) Subject to the provisions of Art. 42 the public prosecutor shall institute proceedings accordance with the provisions of this Chapter whenever he is of opinion that there are sufficient grounds for prosecution the accused.
(2) The public prosecutor shall not institute proceedings against a young person unless instructed so to do by the court under Art. 172.

Art. 41 Doubtful cases.

Where it is not clear whether proceedings should be instituted, the public prosecutor shall refer the matter for instructions to the Advocate General.
Art 42. Cases where proceedings shall not be instituted
(1) No proceedings shall be instituted where:
(a) The public prosecutor is of opinion that there is not sufficient evidence to justify a conviction; or
(b) There is no possibility of finding the accused and the case is one which may not be tried in his absence; or
(c) The prosecution is barred by limitation or the offence is made the subject of a pardon or amnesty: or
(d) The public prosecutor is instructed not to institute proceedings in the public interest by the Minister by order under his hand.
(2) On no other grounds may the public prosecutor refuse to institute proceedings.
(3) The public prosecutor shall institute proceedings in cases affecting the Government when so instructed by the Minister.
Art. 44 Effect of refusal.
(1) Where the public prosecutor refuses to institute proceedings under Art. 42 (1)(a) in relation to an offence punishable on complaint only, he shall authorize in writing the appropriate person mentioned in Art.47 to conduct a private prosecution. A copy of such authorization shall be sent to the court having jurisdiction.
(2) Where the public prosecutor refuses to institute proceedings under Art. 42 (1) (a) in relation to an offence which is not punishable on complaint only, the appropriate person mentioned in art, 47 may, within thirty days from having received the decision of the public prosecutor apply for an order that the public prosecutor institute proceedings.
Art. 45 form of and decision an application
(1) An application under Art. 44(2) shall be made to the court to which an appeal lies from decisions of the court which would have had jurisdiction, had proceedings been instituted.
(2) The court shall, after considering the refusal of the public prosecutor to institute proceedings under Art.42(1) and the reasons therefor either confirm the decision of the public prosecutor or order him to institute proceedings ;
Art. 46 Liability of private prosecutor.
The private prosecutor authorized to conduct a private prosecution under art. 44(1) shall conduct the private prosecution at his peril and at his own expense.
Art. 47 Persons entitled to conduct private prosecutions.
No person other than:
(a) The injured party or his legal representative; or
(b) The husband or wife on behalf of the spouse; or
(c) The legal representative of an incapable person; or
(d) The attorney or a body corporate;
May conduct a private prosecution.
Art. 48 Stay of proceedings in private prosecution pending institution of proceedings by public prosecutor.
Where the evidence in a private prosecution discloses that a more serious offence has resulted than has been charged in a private prosecution, the public prosecutor may apply to the court to stay the proceedings pending the institution of fresh proceedings by the public prosecutor and the court shall thereon stay the proceedings

Execution of Sentences

Execution of Sentences .

– General Provisions Art.203. – Principle.

 

(1) Any court having passed a sentence in a criminal case shall issue the necessary warrants or orders requiring the appropriate authorities to carry out or supervise the carrying out of the sentence in accordance with the provisions of this Book.(2) Nothing in this Article shall affect the provisions of Art. 188. Art.204. – Warrant in respect of person sentenced to death. (1) Where any person is sentenced to death, the presiding judge shall by warrant under his hand in the form prescribed in the Third Schedule to this Code order such person to be detained until the pleasure of His Imperial Majesty shall be made known.(2) Where the sentence is confirmed, it shall be carried out in accordance with the conditions laid down in the order of confirmation.(3) Where the sentence is commuted, the order of commutation shall be sufficient authority for carrying into effect the terms of such order. Art.205. – Warrant in respect of person sentenced to loss of liberty. (1) Where any person is sentenced to arrest, imprisonment of internment, the presiding judge shall by warrant under his hand in the form prescribed in the Third Schedule to this Code order the sentence to be carried out.(2) Such warrant shall be sufficient authority for the officer in charge of the prison and all other persons to carry out the sentence described in the warrant. Art.206. – Execution may be postponed in certain cases. Where a person who has been sentenced to arrest or simple imprisonment not exceeding one year is:(a) a pregnant woman; or(b) the sole support of his family,and such person is not likely to be a danger to public security, the court may postpone the execution of the sentence for a period not exceeding six months on production of guarantors for his good behaviour. Art.207. – Warrant in respect of person sentenced to flogging. Where any person is sentenced to be flogged for an offence under Art. 635 (3) or 637 (1) Penal Code, the presiding judge shall by warrant under his hand in the sixteenth form prescribed by the Third Schedule to this Code order that the sentence be carried out in accordance with Art. 120A Penal Code by such person and at such place as shall be specified in the warrant. Art.208. – Warrant in respect of irresponsible persons. Where any person is found to be not fully responsible for his acts and the court decides that he be confined or treated in accordance with the provisions of Art. 134 or 135 Penal Code, the presiding judge shall by warrant under his hand in the fifteenth form prescribed in the Third Schedule to this code order that the accused be remanded to a suitable institution for confinement or treatment. Art.209. – Recovery of fines. (1) Fines shall be recovered on the order of the court by the execution officer in accordance with the provisions of Art. 91,171, (1), 703 and 710 Penal Code.(2) Where a fine or any part thereof has not been recovered, the execution officer shall refer the matter to the court and thereupon the court shall make the appropriate orders for execution or for the fine to be converted into labour, arrest or simple imprisonment in accordance with the provisions of Art. 92, 94, 96, 171 (2) and 709 Penal Code.(3) Where a person has been sentenced in his absence to pay a fine, the provisions of sub-art. (1) shall not apply and the court shall forthwith order that execution be levied on the convicted person’s property. Art.210. – Payment of costs and compensation. Where a judgment given by a criminal court contains provisions for the payment of legal costs or compensation, such part of the judgment as contains such provisions shall be executed in the same manner as a civil judgment. Art.211. – Confiscation of property. (1) Where an order for confiscation of property has been made under Art. 272 Penal Code, the court shall make an order requiring the execution officer to seize such property as is seizable under the provisions of Art. 97 Penal Code and shall specify in such order the property to be seized.(2) On seizing such property, the execution officer shall hold it until he receives an order from the competent authority requiring him to hand over such property to a person or persons named in such order and on so handing such property, the execution officer shall be given a detailed receipt by such person or persons.(3) The family of the convicted person may apply to the court for the release of any property wrongly confiscated. Art.212. – Sequestration of property. (1) Where a person is sentenced in his absence to have his property sequestrated for an offence as defined in Art. 272 Penal Code, the court shall make an order:(a) requiring the execution officer to attach such property as may be attached under Art. 98 Penal Code and shall specify in such order the property to be attached; and(b) appointing a trustee to manage the property and on such appointment the execution officer shall hand over the property to such trustee against a detailed receipt.(2) The execution officer shall be responsible for ensuring that none of the property mentioned in Art. 97 (3) Penal Code be attached. The family of the convicted person may apply to the trustee for the release of any property wrongly attached.(3) An order or attachment made under sub-art. (1) shall remain in force until an application for its removal is made to the court by the competent authority and thereupon the court shall order the attachment to be removed and the trustee discharged on submitting proper accounts. Art.213. – Orders in respect of young persons. (1) Where an order is made in respect of a young person under Art. 162, 165, 166, 173 or 703 Penal Code, the presiding judge shall sign and send an order to the responsible official, headmaster, director or officer in charge, as the case may be, and such order shall be sufficient authority to deal with young person on the conditions laid down in the order.(2) Where an order is made in respect of a young person under Art. 163 Penal Code, the presiding judge shall sign and send an order to one of the persons mentioned in Art. 163 Penal Code and such order shall be sufficient authority to deal with the young person on the conditions laid down in the order.(3) Where a young person is sentenced to caning under Art. 72 Penal Code, the presiding judge shall cause the young person to be medically examined as to his fitness to undergo corporal punishment and, where he has been found fit, he shall cause the caning to be carried out in a private place by a family elder or such other suitable person as the presiding judge shall appoint, in the presence of himself, the person who has examined the young person and the young person’s parents, relatives or guardian, if any. Art.214. – Compulsory labour, secondary penalties and measures. Where an order is made under Art. 102, 103, 122, 144, 146, 147, 149-154-158-160, 178, 179, 715, 716, or 718-720 Penal Code, the court shall cause a copy of the operative part of the judgment to be served on the appropriate authorities and require them to carry the order into effect. Art.215. – Recording of orders for execution. The court shall record any order it may have made with a view to the sentence being executed. A note shall be made of the day on which such order was executed and, where appropriate, of the reasons why such order could not be executed.

PROCEDURE IN CASES CONCERNING YOUNG PERSONS

Procedure incases Concerning Young Persons

Art.171- Principle.

Criminal case concerning young persons shall be tried in accordance with the provisions of the Chapter.

Art.172-institution of proceedings.

(1) In any case where a young person is involved. He shall be taken immediately before the nearest Woreda Court by the police, the public prosecutor, the parent or guardian or the complainant.

(2) The court shall ask the person bringing the young person to state the particulars and the witnesses, if any, of the alleged offence or to make a formal complaint, where appropriate, and such statement or complaint shall be recorded . The court may give the police instructions as to the manner in which investigations should be made.

(3) Where the accusation relates to an office punished with rigorous imprisonment exceeding ten years or with death (Art.173 penal Code) the court shall direct the public prosecutor to frame a charge.

(4) Where the case requires to be adjourned or to be transferred to a superior court for trial, the young person shall be handed over to the care of his parents, guardian or relative and in default of any such person to a reliable person who shall be responsible for ensuring his attendance at the trial The witnesses shall be bound over to appear at the trial.

Art.173-Summunig of young person’s guardian.

Where the young person is brought before the court and his parent, guardian or other person in loco parentis is not present, the court shall immediately inquire whether such person exists and shall summon such person to appear without delay.

Art.174-Young person may be assisted by counsel.

The court shall appoint an advocate to assist the young person where;

(a) No parent, guardian or other person in loco parentis appears to represent the young person, or

(b) The young person is young is charged with an offence punishable; with rigorous imprisonment exceeding ten years or with death.

Art.175-Removal of young person from chambers.

Where any evidence or comments are to be given or made which it is undesirable that the young person should hear, he shall be removed from the chambers while such evidence or comments are being given or made.

Art.176-Hearing

(1) Where the young person is brought before the court all the proceedings shall be held in chambers. Nobody shall be present at any hearing except witnesses, experts, the parent or guardian or representatives of welfare organizations. The public prosecutor shall be present at any hearing in the High Court.

(2) All proceedings shall be conducted in an informal manner.

(3) The accusation or complain under Art.172 (2) or the charge under Art.172(3) shall be read out to the young person and he shall be asked what he has to say in answer to such accusation or charge.

(4) If it is clear to the court from what the accused says that he fully understands and does not admits the accusation or charge, the court shall record what the young person has said and may convict him immediately.

(5) If it is clear to the court from what the accused says that he fully understands and does not admit the accusation or charge, the court shall inquire as to what witnesses should be called to support such accusation or charge. The young person, his representative or advocate may cause any witnesses to be summoned.

(6) All witnesses shall be examined by the court and may thereupon be cross examined by the defence. All depositions shall be recorded.

(7) When the evidence is concluded, the defence may sum up and there—after the court shall give judgment.

Art.177-Judgment.

(1) The judgment shall specify the provisions of the law on which it is based. Where the young person is found not guilty, he shall be acquitted and set free forthwith. Where he is found guilty, the court shall impose the appropriate measure or penalty under Art.162. et seq. Penal Code.

(2) The court may call before it any person or representative of any institution with a view to obtaining information concerning the character and antecedents of the young person so as to arrive at a decision which is in the best interest of the young person.

(3) After these persons have been heard, the defence may reply and call his witnesses as to character, who shall be interrogated by the court and thereupon the defence shall address the court as to sentence.

(4) Judgment shall be given as in ordinary cases. The court shall explain its decision to the young person and warm him against further misconduct.

Asdrt.178-Order which may be made against parents and guardians.

Where it thinks fit the court may warn, admonish or blame the parents or other person legally responsible for the young person where it appears that they have failed to carry their duties.

Art.179-Cost of upkeep of young person in certain circumstances.

(1) The parents or other person legally responsible for the care of a young person may be ordered to bear all or part of the cost of his upkeep and training where owing to their failure to exercise proper care and guardian ship the court has ordered the young person to be sent to the care of another person or to a corrective or curative institution.

(2) The scope and duration of such obligation shall be specified in the judgment.

Art.180-Variation or modification of order made in respect of young person.

Any court which has sentenced a young person to a measure may at any time of its own motion or on the application of the young person, his legal representative or the person or institution to which he was entrusted, vary or modify such order if the interest of the young person so requires.

 

PROCEDURE IN CASE OF DEFAULT

Procedure in Case of Default

Art 160-Principle.

(1) The provisions of this Chapter shall apply where the accused fails to appear whether the prosecution is public or private but shall not apply to young offenders.

(2) Where the accused does not appear on the date fixed for the trail and no representative appears satisfactorily to explain his absence, the court shall issue a warrant for his arrest.

(3) Where the warrant cannot be executed, the court shall consider trying the accused in his absence. Where an order to this effect is made the provisions of the following articles shall apply.

Section 1-Failure to appear in public proceedings

Art.161- Conditions for trying accused person in his absence.

(1) Where the accused fails without good cause to appear on the day fixed for the bearing, the court shall record his absence and may direct that he be tried in his absence in accordance with provisions of this Section.

(2) No accused person may be tried in his absence under the provisions of this Section unless he is charged with;

(a) An offence punishable with rigorous imprisonment for not less than twelve years: or

(b) An offence under Art.354-365 penal Code punishable with rigorous imprisonment or fine exceeding five thousand dollars.

Art.162- Publication of summons.

Where the court decides to hear the case in the absence of the accused it shall order the publication of the summons which shall show the date fixed for the hearing. It shall contain a notification to the accused that he will be tried in his absence if he fails to appear.

Art.163. Hearing and judgment.

(1) Where the accused fails to appear after publication of the summons in accordance with Art.162 the case shall continue as in ordinary cases.

(2) The prosecution witnesses shall then be heard and the public prosecutor shall make his final submission.

(3) The court shall give judgment as in ordinary cases.

Art.164- Setting aside of judgment.

An application to set aside the judgment may be made on the conditions laid down in Art.197-202.

Procedure in Cases of Petty Offences

Procedure in Cases of Petty Offences

Art.167-Summoning of accused.

(1) Where a petty offence has been committed, the public or private prosecutor shall apply to the court having jurisdiction to summon the accused to appear.

(2) The application and the summons shall contain the name of the accused, the circumstances of the petty offence committed and the law and articles of the law to be applied.

Art.168-Accused may plead guilty in writing to petty offence.

The accused may return the summons to the court endorsing thereon that he pleads guilty to such offence. Such endorsement shall be dated and signed by the accused. In such a case and without prejudice to the provisions of Art.189 (3), he shall be dispensed with the necessity of appearing in court in answer to the summons.

Art.169- Proceedings and judgment.

(1) On receipt of the summons so endured, the court shall record the plea of guilty and, having ascertained the facts of the case from the prosecutor, shall sentence the accused and send him a copy of the judgment.

(2) Where the court proposed to impose a fine only, it shall do so forth with

(3) Where the court intends to impose a sentence of arrest, compulsory labor, a warning or reproof, it shall summon the accused to appear and shall give the accused an opportunity to defend himself before sentence is passed.

 

Art.170-procedure where accused appears before the court charge with petty offence.

 

(1) Where the accused does not endorse on the summons that he pleads guilty, he shall appear on the day and at the time fixed for the hearing.

(2) The prosecutor and the accused shall take such steps as are necessary to secure the attendance of their witnesses, if any.

(3) The procedure shall be oral. The court shall only record the salient part of the evidence of each witness. It shall give judgment orally recording briefly the reasons for its judgment and mentioning the provisions of the law under which judgment is given.

(4) Where the accused fails without good cause to appear in private proceedings the court shall give judgment forthwith.

FAILURE TO APPEAR IN PRIVATE PROCEEDINGS

Failure to appear in private proceedings

Art.165-Absence of private prosecutor.

(1) Where the private prosecutor fails without good cause to appear on the date fixed for the hearing, the court shall strike out the case and order the discharge of the accused.

(2) Where a case has been struck out under sub-art (1), the private prosecutor may, within fifteen days of such striking out, apply to the court to have a fresh hearing date fixed. No application shall be granted unless the private prosecutor satisfies the court that his failure to attend on the day of the hearing was due to causes beyond his control.

(3) Where no application is made within fifteen days or it is dismissed, the striking out shall be final with regard to the private prosecutor.

Art.166-Absece of accused.

Where the accused is absent, the provisions of Art. 162 and 163 shall not apply and a bench warrant shall be issued.

The implementation of the concept in our country, in our country,

The implementation of the concept in our country, in our country,

Before discussing the jurisdiction of the courts in our country, it is necessary to first make a few points on the content and implementation of the concept. In order to have a clear picture of the place, current situation and future directions of our country’s legal and constitutional system, we must begin by giving a national definition of the concept. What is an Inquiry? Except in the United Kingdom, the United States, France, or any other country, the answer is no. This results from two things. the first; Administrative law is a reflection of a country’s public administration, political and constitutional system and history more than other domestic laws. As a result, the principles and concepts of the Inquisition and other administrative laws differ significantly from country to country.

The second point that accompanies this idea is that any interpretation presented to an inquiry judge provides a partial answer to the basic themes of the concept and its application. Therefore, if we try to copy the divorce from England or France and apply it in our country on loan or in the name of experience, it will be ‘cow dung’. There is no clear picture of the nature and performance of the Inquisition in Ethiopia, and there are only a handful of cases that have been presented to the courts. This caused the concept to be inconsistent.

If we start from the beginning, the question is, is there an inquisitive judiciary in Ethiopia? There is no definite answer to this question. If given, it will not be valid. It is possible to unravel the complexity of the question, break it down into sub-questions, and come up with a concise conclusion. In this way, its existence is based on fact. Here are some questions to be answered. Do our courts have jurisdiction to review and correct the actions of the administration? If so, what is the legal and constitutional basis for their authority? What are the issues that can be considered by the Inquiry? In other words, what administrative functions can the courts investigate? What grounds of judicial review can administrative actions be considered in court? When a client asks for an appeal to be heard by an investigator, what is the procedure that goes from questioning to ‘hearing and decision making’? What decisions can the courts make when an appeal is made to an inquiry? That is, what can the party who has been harmed by the administrative action find in the court? If there is an inquiry in Ethiopia, all the above questions need to be answered. Sometimes there are answers to some questions, but for others it is difficult to find answers. The final conclusion in answering these questions is that judicial activism, even if it is not judicial activism, requires courage to be fully implemented in Ethiopia. Judges, on the one hand, must stand up for the rights and freedoms of individuals and, on the other hand, refrain from interfering in the work of the executive. Although the concept and scope of the Inquisition in general, and its structure in Ethiopia in particular, will be explored in subsequent chapters, one key and fundamental point should always be kept in mind.

Namely: Administrative law in Ethiopia is not yet independent of the constitution and civil law. The legitimacy of the administration’s actions is not determined by an independent administrative law or a judicial inquiry system. There is no separate administrative justice system (civil and criminal justice system) that holds the administration accountable for its actions, except for a limited number of cases that the legislature allows to appeal.

የአስተዳደር ውሳኔ ምንድነው?

አስተዳደራዊ ውሳኔ ምንድነው?

‘አስተዳደራዊ ውሳኔ’ በአስተዳር ህግ ውስጥ ከቃል አጠቃቀም፣ ከይዘትና ከወሰን አንጻር ቁርጥ ያለ መደብ ከሌላቸው ፅንሰ ሀሳቦች መካከል ጎልቶ ይወጣል፡፡ ውስብስብነቱ ከፅንሰ ሀሳቡ ወካይ ስያሜ ይጀምራል፡፡ ‘አስተዳደራዊ ውሳኔ’ በሚል እዚህ ላይ መጠቀሱም በአገራችን የአስተዳደር ህግ ውስጥ መደበኛ መጠሪያው ቢሆን ይበጃል በሚል ብቻ ነው፡፡ ጀርመኖች እንኳን የራሳቸውን ወካይ ቃል መፍጠር ተስኗቸው አሁን ላይ በአስተዳደር ህጋቸው ዐቢይ ስፍራ ይዞ የሚገኘውን ‘Administrative act’ (Verwaltungsakt) በሚል የሚጠሩትን ፅንሰ ሀሳብ ለማዳበር ከፈረንሳዮች acte administrative ለመዋስ ተገደዋል፡፡

‘Administrative act’ (Verwaltungsakt) is a core concept of the German administrative law. It covers most of the actions of the administrative authorities through which they affect the legal interests of an individual. The origin of this concept is traced from the French concept of acte administratif from which it was borrowed by the German jurists and developed into a German concept since 1826 onwards.a

በእንግሊዝኛው ፍቺ ከወሰድነው Administrative Decision በይዘቱ Administrative Act ውስጥ የሚጠቃለል ሲሆን ዘርፈ ብዙ መልክ ካላቸው አስተዳደራዊ ተግባራት መካከል አንድ ነጠላ ተግባርን ብቻ ይወክላል፡፡ ሆኖም ለአገራችን የአስተዳደር ህግ ‘አስተዳደራዊ ተግባር’ ወይም ‘አስተዳደራዊ ድርጊት’ የሚለውን ቃል ብንጠቀም ገላጭነቱ አይጎላም፡፡ ከዚህ በተጨማሪ አስተዳደራዊ ድንጋጌ ማውጣት እንዲሁም ምርመራ፣ ቁጥጥርና ክትትል ሁሉም የአስተዳደር ተግባራት እንደመሆናቸው ዳኝነታዊ ባህርይ ያላቸውን ተግባራት ለይቶ ለማመልከት ውስን ይዘት ያለውን ቃል መጠቀም ያስፈልጋል፡፡ ከዚህ አንጻር በዚህ መጽሐፍ ውስጥ ‘የአስተዳደር ውሳኔ’ ወይም ‘አስተዳደራዊ’ ውሳኔ የሚለው ቃል ዳኝነታዊ ባህርይ ያላቸውን ተግባራት ለመግለጽ ጥቅም ላይ ውሏል፡፡ ሆኖም በመደበኛ ትርጓሜው አደናጋሪ መልዕክት ስለሚፈጥር ይዘቱንና ፍቺውን በቅድሚያ መወሰን ያስፈልጋል፡፡

እ.ኤ.አ. በ1976 ዓ.ም. በወጣው የጀርመን የአስተዳደር ስነ ስርዓት ህግ የአስተዳደር ተግባር (Administrative act) የሚከተለው ፍቺ ተሰጥቶታል፡፡

Administrative act is every order, decision or other sovereign measure taken by an authority for the regulation of a particular case in the sphere of public law and directed at immediate external legal consequences.b

ወደ አማርኛ ስንመልሰው፤

የአስተዳደር ተግባር ማለት ቅርብና ውጫዊ የህግ ውጤት የሚያስከትል በህዝብ አስተዳደር ህግ ማዕቀፍ ውስጥ አንድን ልዩ ሁኔታ ለመቆጣጠር ሲባል ስልጣን ያለው አካል የሚሰጠው ትዕዛዝ፣ ውሳኔ ወይም ሌላ ማናቸውም ሌላ ሉዓላዊ እርምጃ ነው፡፡

በትርጓሜው ውስጥ ተጨማሪ ሰፊ ማብራሪያ የሚሹ ንዑስ ሀሳቦች ታጭቀዋል፡፡ ሆኖም በአጭሩ ለማስቀመጥ ያህል በጀርመን የአስተዳደር ህግ የአስተዳደር ተግባር ማለት ህግ ለማስፈጸምና የአስተዳደር ስራ ለማከናወን ስልጣን የተሰጣቸው ተቋማት ይህን ህዝባዊ ስልጣናቸውን (public functions) በመገልገል የሚሰጡትን ትዕዛዝ፣ ውሳኔ ወይም ማናቸውም በማድረግ፣ ባለማድረግ የሚገለጽ እርምጃ ሁሉ ያጠቃልላል፡፡ ይህም ማለት በውል ወይም ከውል ውጪ ኃላፊነት ህጎች ስር የሚሸፈኑ ግላዊ ድርጊቶች፣ ውሳኔዎች፣ እርምጃዎች ወዘተ…በአስተዳደር ተግባር ስር አይሸፈኑም፡፡

በትርጓሜው ላይ ‘ልዩ ሁኔታ ለመቆጣጠር’ ሲባል ተግባሩ ህጋዊ ውጤት እንደሚያስከትል ወሰኑም በአንድ ልዩ ሁኔታ ላይ ያነጣጠረ እንጂ ጠቅላላ ተፈጻሚነት እንደሌለው ያመለክታል፡፡ ስለሆነም የበታች ሠራተኛ ለበላይ ኃላፊ የሚያቀርበው የውሳኔ ሀሳብ፣ ሪፖርት ወይም የምርመራ ውጤት ራሱን ችሎ ህጋዊ ውጤት የማይከተለው በመሆኑ እንደ አስተዳደራዊ ተግባር አይቆጠርም፡፡ በአንድ ዘርፍ በተሰማሩ ነጋዴዎች ላይ የተወሰደ እርምጃ (ለምሳሌ ስጋ ሻጮች ማሟላት ያለባቸው የጥራት ደረጃ) ከላይ በተቀመጠው ትርጓሜ ውስጥ አይወድቅም፡፡ ምክንያቱም ተፈጻሚነቱ ሁሉንም የዘርፍ ነጋዴዎች ስለሚያቅፍ ጠቅላላነት ይታይበታል፡፡ በመጨረሻም ህጋዊ ውጤቱ በአስተዳደሩ ውስጣዊ መዋቅር ተወስኖ የሚቀር (ለምሳሌ በአንድ ነጋዴ ላይ እርምጃ እንዲወሰድ የበላይ ኃላፊው ለበታች ሠራተኛ የሚያስተላልፈው ማሳሰቢያ) ከሆነ በአስተዳደራዊ ተግባር ውስጥ አይመደብም፡፡

የአሜሪካው የፌደራል አስተዳር ስነ ስርዓት ህግ ተፈጻሚነቱ አስተዳደራዊ ድንጋጌ የማውጣት (rule making) እና አስተዳደራዊ ዳኝነት (adjudication) የመስጠት ሂደቶች ላይ ነው፡፡ በህጉ ላይ በተሰጠው ፍቺ አስተዳደራዊ ዳኝነት ማለት በውጤቱ ‘ትዕዛዝ’ የሚያቋቁም የአስተዳደር ሂደት (agency process for the formulation of an order) ነው፡፡ ትዕዛዝ የሚለው ቃል በአስተዳደር ስነ ስርዓት ህጉ ላይ ፍቺ የተሰጠው ሲሆን ይዘቱ እንደሚከተለው ይነበባል፡፡

order means the whole or a part of a final disposition, whether affirmative, negative, injunctive, or declaratory in form, of an agency in a matter other than rule making but including licensing.c

‘ትዕዛዝ’ ከጀርመኑ ‘የአስተዳደር ተግባር’ ጋር ሲነጻጸር መሰረታዊ ልዩነት አይታይበትም፡፡ ጉዳዩን የሚቋጭ የመጨረሻ መሆኑ ህጋዊ ውጤት እንደሚከተለው ይጠቁመናል፡፡ በይዘቱ አንድ ድርጊት እንዳይፈጸም፣ እንዲፈጸም ወይም የአንድ ሁኔታ (መብት) መኖር/አለመኖር የሚያረጋግጥ መግለጫ ወይም ከአስተዳደራዊ ድንጋጌ ማውጣት ውጪ ያለ ማንኛውም የመጨረሻ እልባት የሚሰጥ ነው፡፡

በመቀጠል የአገራችን የፌደራል ረቂቅ የአስተዳደር ስነ ስርዓት ህግ (1993) የተጠቀመውን ቃል እና አፈታቱን እናያለን፡፡ በረቂቅ አዋጁ የትርጓሜ ክፍል አንቀጽ 2 /2/ እንደተመለከተው አስተዳደራዊ ውሳኔ ማለት፤

ማናቸውም አስተዳደራዊ ባህርይ ያለውን ተግባር ወይም ነገር ከመፈጸም ጋር የተያያዘ ውሳኔ ወይም ውሳኔ አለመስጠትን ጨምሮ ቅጣትን ለመጣል፣ ወይም መፍትሔ ለመስጠት ወይም የመከላከል ዓላማ ወይም ውጤት ያለው በአስተዳደር ተቋማት የሚሰጥ ማናቸውም ውሳኔ፣ ትዕዛዝ ወይም ብይን [ነው፡፡]

የትርጓሜውን ይዘት ይበልጥ ለመረዳት የእንግሊዝኛውን ቅጂ መመልከቱ ጠቃሚ ነው፡፡

Administrative Decision means any decision, order or award of an agency having as its object or effect the imposition of a sanction or the grant or refusal of relief, including a decision relating to doing or refusing to do any other act or thing of an administrative nature, or failure to take a decision

በቀጣይ በ2001 ዓ.ም. በተዘጋጀው ረቂቅ የአስተዳደር ስነ ስርዓት ህግ አዋጅ አርቃቂዎቹ የተለየ አገላለጽ መጠቀም መርጠዋል፡፡ በረቂቁ አንቀጽ 2/2/ ላይ አስተዳደራዊ ውሳኔ እንደሚከተለው ተተርጉሟል፡፡

አስተዳደራዊ ውሳኔ ማለት ተጨባጭ ሕጋዊ ግንኙነቶችን ለመመስረት፣ ለማሻሻል፣ በምርመራ ለማረጋገጥ ወይም የተሟላ ለማድረግ ለአንድ ጉዳይ የተወሰነ መፍትሔ የመስጠት ዓላማ ያለውና በግለሰብ ወይም በተወሰኑ ሰዎች ላይ ተፈጻሚነት ያለው በተቋሙ የሚሰጥ ሕጋዊ ውሳኔ ሲሆን፣ አስተዳደራዊ ባህርይ ባለው ተግባር ወይም ጉዳይ ላይ ውሳኔ አለመስጠትንም ይጨምራል፡፡

በሁለቱም ረቂቆች ላይ የሚታየው ገላጭነት የጎደለው የቋንቋ አጠቃቀም አብዛኛው ሰው በቀላሉ አይረዳውም፡፡ ከዚህም አልፎ የህግ ባለሞያዎች፣ ዳኞች እና አስተዳዳሪዎች በጋራ የሚያግባባ አገላለጽ አልያዘም፡፡ ለምሳሌ በተለምዶ ሰርኩላር በሚል ስያሜ ጠቅላላ ተፈጻሚነት ኖሯቸው የሚተላፉ ትዕዛዞች የአስተዳደራዊ ውሳኔና የአስተዳደራዊ ድንጋጌ ከፊል ባህርያት ይጋራሉ፡፡ ሆኖም በአንደኛው ስር ለመፈረጅ ሁለቱም ትርጓሜዎች ግልጽ መለያ መስፈርት አላካተቱም፡፡ ለአስተዳደራዊ ውሳኔ ትርጓሜ ለማበጀት ጥሩ መነሻ የሚሆነው የፍርድ ቤት ውሳኔ ነው፡፡ ሁለቱን የሚያመሳስላቸው ብዙ ነጥቦች አሉ፡፡ አስተዳደራዊ ሆነ የፍርድ ቤት ውሳኔ ሁለቱም ምንጫቸው ዳኝነታዊ ስልጣን ነው፡፡ በዳኝነት ፍሬ ነገሩን የማረጋገጥና በተረጋገጠው ፍሬ ነገር ላይ ህጉን ተፈጻሚ የማድረግ ተግባራት ይከናወናሉ፡፡ ዓላማው አከራካሪ የሆነ አንድ ተለይቶ የታወቀ ጉዳይ (particular case) መቋጨት ነው፡፡ ጉዳዩን በመቋጨት የሚነገረው ትዕዛዝ፣ ብይን ወይም ውሳኔ በባለጉዳዮች ወይም ሶስተኛ ወገኖች ላይ ህጋዊ ውጤት ያስከትላል፡፡ እነዚህ ወሳኝ ባህርያት በጀርመኑ እና የአሜሪካው የአስተዳደር ህጎች ላይ በግልጽ ተለይተዋል፡፡

በአንድ የአስተዳደር መ/ቤት የተፈጸመ ተግባር የአስተዳደር ውሳኔ ነው ወይስ አይደለም? የሚለው ጥያቄ በአስተዳደር ህግ ውስጥ መሰረታዊ ከሚባሉት ውስጥ አንዱ ነው፡፡ ጥያቄው ተቋሙ ካሉት ጠቅላላ የማስተዳደር (ህግ ማስፈጸም)፣ ከፊል የህግ አውጭነት እና ከፊል የዳኝነት ስልጣናት መካከል የትኛውን እየተገለገለ እንደሆነ የሚለይበት ነው፡፡ የጥያቄው ሌላ መልክ ሲታይ ተቋሙ የፈጸመው ተግባር በባህርዩ ዳኝነታዊ ነው ወይስ አይደለም? የሚለውን ጥያቄ ይመልሳል፡፡ የውሳኔ ሰጭውን የስልጣን እና የተግባር ዓይነት መለየት በህጉ የአፈጻጸም ወሰን ላይ የራሱ ጉልህ እንደምታዎች አሉት፡፡ ጠቅለል ባለ አነጋገር የአስተዳደር መ/ቤቶች ዳኝነታዊ ወይም የህግ አውጭነት ስልጣናቸውን በሚገለገሉበት ጊዜ ካልሆነ በስተቀር ሙሉ በሙሉ በአስተዳደር ስልጣን ውስጥ የሚወድቁት ድርጊቶች በመደበኛ ፍ/ቤቶች ቁጥጥር ሊደረግባቸው አይችልም፡፡ በሌላ አነጋገር አስተዳደራዊ ውሳኔ ወይም ድንጋጌ ባልሆነ ጉዳይ ላይ የአጣሪ ዳኝነት ስልጣን አይኖራቸውም፡፡ የአስተዳደር መ/ቤቶች ዳኝነታዊ ስልጣናቸውን ተጠቅመው አስተዳደራዊ ውሳኔ ሲሰጡ መሰረታዊ የውሳኔ አሰጣጥ መርሆዎች ተፈጻሚ መሆን ይጀምራሉ፡፡

የአስተዳደራዊ ውሳኔ አሰጣጥ መርህ እና ስርዓትአስተዳደራዊ ውሳኔ ምንድነው?

የአስተዳደራዊ ውሳኔ አሰጣጥ መርህ እና ስርዓት
አስተዳደራዊ ውሳኔ ምንድነው?

‘አስተዳደራዊ ውሳኔ’ በአስተዳር ህግ ውስጥ ከቃል አጠቃቀም፣ ከይዘትና ከወሰን አንጻር ቁርጥ ያለ መደብ ከሌላቸው ፅንሰ ሀሳቦች መካከል ጎልቶ ይወጣል። ውስብስብነቱ ከፅንሰ ሀሳቡ ወካይ ስያሜ ይጀምራል። ‘አስተዳደራዊ ውሳኔ’ በሚል እዚህ ላይ መጠቀሱም በአገራችን የአስተዳደር ህግ ውስጥ መደበኛ መጠሪያው ቢሆን ይበጃል በሚል ብቻ ነው። ጀርመኖች እንኳን የራሳቸውን ወካይ ቃል መፍጠር ተስኗቸው አሁን ላይ በአስተዳደር ህጋቸው ዐቢይ ስፍራ ይዞ የሚገኘውን ‘Administrative act’ (Verwaltungsakt) በሚል የሚጠሩትን ፅንሰ ሀሳብ ለማዳበር ከፈረንሳዮች acte administrative ለመዋስ ተገደዋል።
‘Administrative act’ (Verwaltungsakt) is a core concept of the German administrative law. It covers most of the actions of the administrative authorities through which they affect the legal interests of an individual. The origin of this concept is traced from the French concept of acte administratif from which it was borrowed by the German jurists and developed into a German concept since 1826 onwards.a
በእንግሊዝኛው ፍቺ ከወሰድነው Administrative Decision በይዘቱ Administrative Act ውስጥ የሚጠቃለል ሲሆን ዘርፈ ብዙ መልክ ካላቸው አስተዳደራዊ ተግባራት መካከል አንድ ነጠላ ተግባርን ብቻ ይወክላል። ሆኖም ለአገራችን የአስተዳደር ህግ ‘አስተዳደራዊ ተግባር’ ወይም ‘አስተዳደራዊ ድርጊት’ የሚለውን ቃል ብንጠቀም ገላጭነቱ አይጎላም። ከዚህ በተጨማሪ አስተዳደራዊ ድንጋጌ ማውጣት እንዲሁም ምርመራ፣ ቁጥጥርና ክትትል ሁሉም የአስተዳደር ተግባራት እንደመሆናቸው ዳኝነታዊ ባህርይ ያላቸውን ተግባራት ለይቶ ለማመልከት ውስን ይዘት ያለውን ቃል መጠቀም ያስፈልጋል።

ከዚህ አንጻር በዚህ መጽሐፍ ውስጥ ‘የአስተዳደር ውሳኔ’ ወይም ‘አስተዳደራዊ ውሳኔ’ የሚለው ቃል ዳኝነታዊ ባህርይ ያላቸውን ተግባራት ለመግለጽ ጥቅም ላይ ውሏል። ሆኖም በመደበኛ ትርጓሜው አደናጋሪ መልዕክት ስለሚፈጥር ይዘቱንና ፍቺውን በቅድሚያ መወሰን ያስፈልጋል።
እ.ኤ.አ. በ1976 ዓ.ም. በወጣው የጀርመን የአስተዳደር ስነ ስርዓት ህግ የአስተዳደር ተግባር (Administrative act) የሚከተለው ፍቺ ተሰጥቶታል።
Administrative act is every order, decision or other sovereign measure taken by an authority for the regulation of a particular case in the sphere of public law and directed at immediate external legal consequences.b
ወደ አማርኛ ስንመልሰው፤
የአስተዳደር ተግባር ማለት ቅርብና ውጫዊ የህግ ውጤት የሚያስከትል በህዝብ አስተዳደር ህግ ማዕቀፍ ውስጥ አንድን ልዩ ሁኔታ ለመቆጣጠር ሲባል ስልጣን ያለው አካል የሚሰጠው ትዕዛዝ፣ ውሳኔ ወይም ሌላ ማናቸውም ሌላ ሉዓላዊ እርምጃ ነው።
በትርጓሜው ውስጥ ተጨማሪ ሰፊ ማብራሪያ የሚሹ ንዑስ ሀሳቦች ታጭቀዋል። ሆኖም በአጭሩ ለማስቀመጥ ያህል በጀርመን የአስተዳደር ህግ የአስተዳደር ተግባር ማለት ህግ ለማስፈጸምና የአስተዳደር ስራ ለማከናወን ስልጣን የተሰጣቸው ተቋማት ይህን ህዝባዊ ስልጣናቸውን (public functions) በመገልገል የሚሰጡትን ትዕዛዝ፣ ውሳኔ ወይም ማናቸውም በማድረግ፣ ባለማድረግ የሚገለጽ እርምጃ ሁሉ ያጠቃልላል። ይህም ማለት በውል ወይም ከውል ውጪ ኃላፊነት ህጎች ስር የሚሸፈኑ ግላዊ ድርጊቶች፣ ውሳኔዎች፣ እርምጃዎች ወዘተ…በአስተዳደር ተግባር ስር አይሸፈኑም።
በትርጓሜው ላይ ‘ልዩ ሁኔታ ለመቆጣጠር’ ሲባል ተግባሩ ህጋዊ ውጤት እንደሚያስከትል ወሰኑም በአንድ ልዩ ሁኔታ ላይ ያነጣጠረ እንጂ ጠቅላላ ተፈጻሚነት እንደሌለው ያመለክታል። ስለሆነም የበታች ሠራተኛ ለበላይ ኃላፊ የሚያቀርበው የውሳኔ ሀሳብ፣ ሪፖርት ወይም የምርመራ ውጤት ራሱን ችሎ ህጋዊ ውጤት የማይከተለው በመሆኑ እንደ አስተዳደራዊ ተግባር አይቆጠርም። በአንድ ዘርፍ በተሰማሩ ነጋዴዎች ላይ የተወሰደ እርምጃ (ለምሳሌ ስጋ ሻጮች ማሟላት ያለባቸው የጥራት ደረጃ) ከላይ በተቀመጠው ትርጓሜ ውስጥ አይወድቅም። ምክንያቱም ተፈጻሚነቱ ሁሉንም የዘርፍ ነጋዴዎች ስለሚያቅፍ ጠቅላላነት ይታይበታል። በመጨረሻም ህጋዊ ውጤቱ በአስተዳደሩ ውስጣዊ መዋቅር ተወስኖ የሚቀር (ለምሳሌ በአንድ ነጋዴ ላይ እርምጃ እንዲወሰድ የበላይ ኃላፊው ለበታች ሠራተኛ የሚያስተላልፈው ማሳሰቢያ) ከሆነ በአስተዳደራዊ ተግባር ውስጥ አይመደብም።
የአሜሪካው የፌደራል አስተዳር ስነ ስርዓት ህግ ተፈጻሚነቱ አስተዳደራዊ ድንጋጌ የማውጣት (rule making) እና አስተዳደራዊ ዳኝነት (adjudication) የመስጠት ሂደቶች ላይ ነው። በህጉ ላይ በተሰጠው ፍቺ አስተዳደራዊ ዳኝነት ማለት በውጤቱ ‘ትዕዛዝ’ የሚያቋቁም የአስተዳደር ሂደት (agency process for the formulation of an order) ነው። ትዕዛዝ የሚለው ቃል በአስተዳደር ስነ ስርዓት ህጉ ላይ ፍቺ የተሰጠው ሲሆን ይዘቱ እንደሚከተለው ይነበባል።
order means the whole or a part of a final disposition, whether affirmative, negative, injunctive, or declaratory in form, of an agency in a matter other than rule making but including licensing.c
‘ትዕዛዝ’ ከጀርመኑ ‘የአስተዳደር ተግባር’ ጋር ሲነጻጸር መሰረታዊ ልዩነት አይታይበትም። ጉዳዩን የሚቋጭ የመጨረሻ መሆኑ ህጋዊ ውጤት እንደሚከተለው ይጠቁመናል። በይዘቱ አንድ ድርጊት እንዳይፈጸም፣ እንዲፈጸም ወይም የአንድ ሁኔታ (መብት) መኖር/አለመኖር የሚያረጋግጥ መግለጫ ወይም ከአስተዳደራዊ ድንጋጌ ማውጣት ውጪ ያለ ማንኛውም የመጨረሻ እልባት የሚሰጥ ነው።
በመቀጠል የአገራችን የፌደራል ረቂቅ የአስተዳደር ስነ ስርዓት ህግ (1993) የተጠቀመውን ቃል እና አፈታቱን እናያለን። በረቂቅ አዋጁ የትርጓሜ ክፍል አንቀጽ 2 /2/ እንደተመለከተው አስተዳደራዊ ውሳኔ ማለት፤
ማናቸውም አስተዳደራዊ ባህርይ ያለውን ተግባር ወይም ነገር ከመፈጸም ጋር የተያያዘ ውሳኔ ወይም ውሳኔ አለመስጠትን ጨምሮ ቅጣትን ለመጣል፣ ወይም መፍትሔ ለመስጠት ወይም የመከላከል ዓላማ ወይም ውጤት ያለው በአስተዳደር ተቋማት የሚሰጥ ማናቸውም ውሳኔ፣ ትዕዛዝ ወይም ብይን [ነው።]
የትርጓሜውን ይዘት ይበልጥ ለመረዳት የእንግሊዝኛውን ቅጂ መመልከቱ ጠቃሚ ነው።
Administrative Decision means any decision, order or award of an agency having as its object or effect the imposition of a sanction or the grant or refusal of relief, including a decision relating to doing or refusing to do any other act or thing of an administrative nature, or failure to take a decision
በቀጣይ በ2001 ዓ.ም. በተዘጋጀው ረቂቅ የአስተዳደር ስነ ስርዓት ህግ አዋጅ አርቃቂዎቹ የተለየ አገላለጽ መጠቀም መርጠዋል። በረቂቁ አንቀጽ 2/2/ ላይ አስተዳደራዊ ውሳኔ እንደሚከተለው ተተርጉሟል።
አስተዳደራዊ ውሳኔ ማለት ተጨባጭ ሕጋዊ ግንኙነቶችን ለመመስረት፣ ለማሻሻል፣ በምርመራ ለማረጋገጥ ወይም የተሟላ ለማድረግ ለአንድ ጉዳይ የተወሰነ መፍትሔ የመስጠት ዓላማ ያለውና በግለሰብ ወይም በተወሰኑ ሰዎች ላይ ተፈጻሚነት ያለው በተቋሙ የሚሰጥ ሕጋዊ ውሳኔ ሲሆን፣ አስተዳደራዊ ባህርይ ባለው ተግባር ወይም ጉዳይ ላይ ውሳኔ አለመስጠትንም ይጨምራል።
በሁለቱም ረቂቆች ላይ የሚታየው ገላጭነት የጎደለው የቋንቋ አጠቃቀም አብዛኛው ሰው በቀላሉ አይረዳውም። ከዚህም አልፎ የህግ ባለሞያዎች፣ ዳኞች እና አስተዳዳሪዎች በጋራ የሚያግባባ አገላለጽ አልያዘም። ለምሳሌ በተለምዶ ሰርኩላር በሚል ስያሜ ጠቅላላ ተፈጻሚነት ኖሯቸው የሚተላፉ ትዕዛዞች የአስተዳደራዊ ውሳኔና የአስተዳደራዊ ድንጋጌ ከፊል ባህርያት ይጋራሉ። ሆኖም በአንደኛው ስር ለመፈረጅ ሁለቱም ትርጓሜዎች ግልጽ መለያ መስፈርት አላካተቱም። ለአስተዳደራዊ ውሳኔ ትርጓሜ ለማበጀት ጥሩ መነሻ የሚሆነው የፍርድ ቤት ውሳኔ ነው። ሁለቱን የሚያመሳስላቸው ብዙ ነጥቦች አሉ። አስተዳደራዊ ሆነ የፍርድ ቤት ውሳኔ ሁለቱም ምንጫቸው ዳኝነታዊ ስልጣን ነው። በዳኝነት ፍሬ ነገሩን የማረጋገጥና በተረጋገጠው ፍሬ ነገር ላይ ህጉን ተፈጻሚ የማድረግ ተግባራት ይከናወናሉ። ዓላማው አከራካሪ የሆነ አንድ ተለይቶ የታወቀ ጉዳይ (particular case) መቋጨት ነው። ጉዳዩን በመቋጨት የሚነገረው ትዕዛዝ፣ ብይን ወይም ውሳኔ በባለጉዳዮች ወይም ሶስተኛ ወገኖች ላይ ህጋዊ ውጤት ያስከትላል። እነዚህ ወሳኝ ባህርያት በጀርመኑ እና የአሜሪካው የአስተዳደር ህጎች ላይ በግልጽ ተለይተዋል።
የአስተዳደር ስነ ስርዓት አዋጅ ቁ. 1183/2012 ለአስተዳደር ውሳኔ ፍቺ የሰጠበት መንገድ የቀድሞዎቹን ረቂቆች ችግር ከማስተካከል ይልቅ የባሰ ተጨማሪ ችግሮች ይዞ መጥቷል። በአንቀጽ 2/3/ ላይ ትርጓሜው እንደሚከተለው ይነበባብል።
የአስተዳደር ውሳኔ ማለት መመሪያ ማውጣትን ሳይጨምር የአስተዳደር ተቋም በዕለት ተዕለት ተግባሩ በሰዎች መብት ወይም ጥቅም ላይ የሚሰጠው የአስተዳደር ውሳኔ ነው።
የትርጓሜ አለአግባብ መለጠጥ ከሞላ ጎደል ሁሉንም ከመመሪያ ማውጣት ያሉ የአስተዳደር ተግባራት በትርጓሜው ስር እንዲወድቁ አድርጓቸዋል። ምንም እንኳን በአቀራረቡ የአሜሪካውን የአስተዳደር ስነ-ስርዓት የተከተለ ቢመስልም በአዋጁ ውሳኔዎች አዎንታዊ መልክ ብቻ እንዲኖራቸው ነው የተደረገው። ለምሳሌ ተቋሙ ‘የማይሰጠውን ውሳኔ’ ማለትም ግዴታን አለመወጣት በትርጓሜው ላይ አይነበብም።
በአንድ የአስተዳደር መ/ቤት የተፈጸመ ተግባር የአስተዳደር ውሳኔ ነው ወይስ አይደለም? የሚለው ጥያቄ በአስተዳደር ህግ ውስጥ መሰረታዊ ከሚባሉት ውስጥ አንዱ ነው። ጥያቄው ተቋሙ ካሉት ጠቅላላ የማስተዳደር (ህግ ማስፈጸም)፣ ከፊል የህግ አውጭነት እና ከፊል የዳኝነት ስልጣናት መካከል የትኛውን እየተገለገለ እንደሆነ የሚለይበት ነው። የጥያቄው ሌላ መልክ ሲታይ ተቋሙ የፈጸመው ተግባር በባህርዩ ዳኝነታዊ ነው ወይስ አይደለም? የሚለውን ጥያቄ ይመልሳል። የውሳኔ ሰጭውን የስልጣን እና የተግባር ዓይነት መለየት በህጉ የአፈጻጸም ወሰን ላይ የራሱ ጉልህ እንደምታዎች አሉት። ጠቅለል ባለ አነጋገር የአስተዳደር መ/ቤቶች ዳኝነታዊ ወይም የህግ አውጭነት ስልጣናቸውን በሚገለገሉበት ጊዜ ካልሆነ በስተቀር ሙሉ በሙሉ በአስተዳደር ስልጣን ውስጥ የሚወድቁት ድርጊቶች በመደበኛ ፍ/ቤቶች ቁጥጥር ሊደረግባቸው አይችልም። በሌላ አነጋገር አስተዳደራዊ ውሳኔ ወይም ድንጋጌ ባልሆነ ጉዳይ ላይ የአጣሪ ዳኝነት ስልጣን አይኖራቸውም። የአስተዳደር መ/ቤቶች ዳኝነታዊ ስልጣናቸውን ተጠቅመው አስተዳደራዊ ውሳኔ ሲሰጡ መሰረታዊ የውሳኔ አሰጣጥ መርሆዎች ተፈጻሚ መሆን ይጀምራሉ።
የፍትሐዊ ውሳኔ አሰጣጥ መርሆዎች
ከስነ-ስርዓት አካሄድ አንጻር ውሳኔ ሰጪ የሆነ የመንግስት አካል በቅን ልቦና ተመርቶ አድሎአዊ ያልሆነ ውሳኔ መስጠትና ከሁሉም በላይ በውሳኔው መብቱ ወይም ጥቅሙ ሊነካ ለሚችል ለማንኛውም ግለሰብ ከውሳኔው በፊት የመሰማት መብቱን ሊጠብቅለት ይገባል።
የአስተዳደር ውሳኔ ፍትሐዊነት በዋነኛነት ሁለት መሰረታዊ መርሆዎችን ያቅፋል። አንደኛው የመሰማት መብት ሲሆን (The right to fair hearing) በላቲን audi alteram partem ተብሎ ሲጠራ አንዳንዴ ‘ተቃራኒውን ወገን ሰማው’ ወይም ‘ማንም ሰው መከላከያው ሳይሰማ እርምጃ ሊወሰድበት አይገባም’ (no one should be condemned unheard) በሚል ይገለጻል።d
ሁለተኛው የኢ-አድሎአዊነት መርህ (The rale against bias) ነው። በላቲን nemo judex in causa sua የሚለውን የህግ አባባል / legal maxim/ ይወክላል። ወደ አማርኛው ስንመልሰው ‘አንድ ሰው በራሱ ጉዳይ ራሱ ዳኛ ሊሆን አይገባም’ የሚል መልዕክት አለው።e በእንግሊዝ እነዚህ ሁለት መርሆዎች ‘የተፈጥሮ ፍትሕ’ የሚባለውን በዳኞች የዳበረ ፅንሰ ሀሳብ የሚወክሉ ሲሆን የህጉ የመሰረት ድንጋይ ተደርገው ይቆጠራሉ።
የመሰማት መብት
በተከሰሰበት ጉዳይ መልስ ሳይሰጥ እንዲሁም ማስረጃውን ሳያሰማ የንግድ ፍቃዱ የተሰረዘበት ነጋዴ፣ የቤት ካርታው የመነከበት ግለሰብ፣ ከዩኒቨርሲቲ የተባረረ ተማሪ… ሁሉም የአስተዳደር በደል ሰለባዎች ናቸው። የአንድን ግለሰብ መብትና ጥቅም ሊጐዳ የሚችል ማንኛውም አስተዳደራዊ እርምጃ ከመወሰዱ በፊት ግለሰቡ የመሰማት ዕድል ሊያገኝ ይገባል። የመሰማት መብት በዘፈቀደ በሚወሰድ አስተዳደራዊ እርምጃ የተነሳ ዜጎች ህይወታቸውና ንብረታቸው ለአደጋ እንዳይጋለጥ ይከላከላል።
መሰማት ሲባል ከክስ እስከ ውሳኔ ድረስ ያሉ ዝርዝር የክርክር ሂደቶችን ያቅፋል። እያንዳንዱ ሂደት በራሱ ካልተሟላ በቂ የመሰማት ዕድል እንዳልተሰጠ ይቆጠራል። በአስተዳደር ዳኝነት ውስጥ የዚህ መብት ዝርዝር ሂደቶችና አስፈላጊ ቅድመ ሁኔታዎች በዋነኛነት የሚከተሉትን ያካትታል።

ቅድመ-ክስ ማስታወቂያ

የክስ መሰማት ውሳኔ ሰጭው ባለስልጣን ለባለጉዳዩ /ለተከሳሹ/ በሚሰጠው የክስ ማስታወቂያ ይጀመራል። ማስታወቂያ ተከራካሪው እንዲቀርብ የሚሰጥ መጥሪያ ነው። በይዘቱ ባለጉዳዩ የቀረበበትን ክስ በሚገባ ተረድቶ መልሱን አዘጋጅቶ እንዲያቀርብ የሚያስችለው በቂ ማስታወቂያ መሆን አለበት። ተከራካሪው ራሱን ለመከላከል የሚችለው የተከሰሰበትን ጉዳይ በማያሻማ ሁኔታ የተገለጸለት እንደሆነ ነው።f ከዚህ አንጻር የክሱ ዓይነትና ምክንያት ቀጥተኛና ግልጽ በሆነ መንገድ በማስታወቂያው ላይ መስፈር ይኖርበታል። ለምሳሌ እንዲቀርብ የተጠራው ባለጉዳይ የመንግስት ሰራተኛ ወይም የዩኒቨርሲቲ ተማሪ ከሆነ በደፈናው ‘የዲሲፕሊን ክስ ስለቀረበብህ እንድትቀርብ!’ የሚል መጥሪያ ግልጽነት ይጐድለዋል። በተጨማሪም ከአንድ በላይ ክስ በቀረበ ጊዜ እያንዳንዱ ክስ በዝርዝር ሊገለጽ ይገባል። በሌላ መልኩ በክስ ማስታወቂያው ላይ የቀረበው የክስ አይነት ክሱ በሚሰማበት ቀን የተቀየረ እንደሆነ ክሱ እንዳልተገለጸ ወይም በቂ ማስታወቂያ እንዳልተሰጠ ይቆጠራል። በስርቆት ተከሶ ዲሲፕሊን ኮሚቴ ፊት እንዲቀርብ የተጠራ ተማሪ ክሱ በሚሰማበት ቀን የመጀመሪያው ክስ ተቀይሮ ‘በፈተና ማጭበርበር’ ተከሶ ጥፋተኛ ሆኖ ቢገኝ ተማሪው የተቀጣው በቂ ማስታወቂያ ሳይሰጠው እንደመሆኑ ቅጣቱ መሰረታዊ የሆነውን የመሰማት መብት ይጻረራል።
ክሱ የሚሰማበት ጊዜና ቦታ
‘በቂ’ ሊባል የሚችል የክስ ማስታወቂያ መለኪያ ባለጉዳዩ ራሱን በሚገባ እንዲከላከል በሚያስችል መልኩ በቂ መረጃና ጊዜ የሰጠ እንደሆነ ነው። ክርክሩን ለማካሄድ ስልጣን የተሰጠው አካል ተከራካሪዎች የሚመቻቸውን ጊዜ በመወሰን ክሱ ስለሚሰማበት ቦታ ትክክለኛ መረጃ እንዲኖራቸው በሚያስችል መልኩ መጥሪያውን መላክ ይጠበቅበታል። ጊዜው ሲገለጽ ትክክለኛው ሰዓት ጭምር መገለጽ አለበት። ቦታውም እንዲሁ ትክክለኛ መለያ አድራሻውን በመጥቀስ ለባለጉዳዩ/ለተከሳሹ በግልጽ ማሳወቅ ያስፈልጋል።
ከጊዜ ጋር በተያያዘ መልስ ለማቅረብ የሚሰጠው የዝግጅት ጊዜ እንደክሱ ክብደትና ውስብስብነት ሚዛናዊ የጊዜ መጠን መሆን ይኖርበታል። ዛሬ ክሱ ተሰጥቶት ለነገ መልስ መጠበቅ በተዘዋዋሪ የመሰማት መብትን እንደመንፈግ ይቆጠራል። በመጨረሻም ክሱን የሚሰማው አካል ትክክለኛ ማንነት በማስታወቂያው ላይ መመልከት ይኖርበታል።
የክስ ማስታወቂያ በአካል ስለመስጠት
የጥሪ ማስታወቂያው በይዘቱ በቂ ሊባል የሚችል ቢሆንም ለባለጉዳዩ በአግባቡ እስካልዳረሰው ድረስ የመሰማት መብቱ ተጓድሏል። ባለጉዳዩ በቅርብ የሚገኝ ከሆነ በተቻለ መጠን መጥሪያው ለራሱ በአካል ሊሰጠው ይገባል። ከተገቢ ጥረት በኋላ ለማግኘት የማይቻል ከሆነ ማስታወቂያውን ቅርብ በሆነ ቦታ ላይ መለጠፍና ለተወሰነ ጊዜ በተለጠፈበት ቦታ እንዲቆይ ማድረግ ያስፈልጋል። ጉዳዩ በሚሰማበት ቀን አለመቅረብ ክርክሩ በሌለበት እንዲቀጥል የሚያደረግ በመሆኑ የመጥሪያ በአግባቡ መድረስ የመስማት መብት አካል ተደርጐ መቆጠር ይኖርበታል።ክርክርና ማስረጃ የማቅረብ መብት
ክስ የቀረበበት (ባለጉዳይ) ጉዳዩ በተቀጠረበት ቀን በአካል ወይም በወኪሉ ተገኝቶ ክርክሩን የመከታተል፤ መልስ፣ ክርክርና ማስረጃ የማቅረብ ዕድል ሊያገኝ ይገባል። ይህ መፈጸሙን ማረጋገጥ ክርክሩን የሚሰማው አካል ግዴታ ነው። መልሱ የሚቀርብበት መንገድ እንደየሁኔታው በቃል ወይም በጽሑፍ ሊሆን ይችላል። የሚቀርበው የማስረጃ ዓይነት የቃል (የሰው ምስክር) ወይም የጽሑፍ ማስረጃ ሊሆን ይችላል። ማስረጃው በ3ኛ ወገን እጅ የሚገኝ ከሆነ ባለጉዳዩ እንዲቀርቡለት በጠየቀ ጊዜ ክርክሩን የሚሰማው አካል እንዲቀርቡ ማድረግ አለበት።
መስቀለኛ ጥያቄ የማቅረብ መብት
ባለጉዳዩ የተቃራኒ ወገን ክስና ማስረጃ በአግባብ ሊደርሰውና ሊመለከተው እንደሚችል ከዚህ በፊት ተገልጿል። የዚህ ዓላማ በአንድ በኩል ባለጉዳዩ የራሱን መከራከሪያና ማስረጃ በማቅረብ ክሱን በቀጥታ እንዲከላከል ሲሆን በሌላ በኩል የተቆጠረበትን ማስረጃ ማስተባበል እንዲያስችለው ጭምር ነው።
በፍርድ ቤት በሚካሄድ መደበኛ ክርክር መስቀለኛ ጥያቄ የምስክሮችን ተዓማኒነት ለማሳጣትና በአጠቃላይ እውነትን ለማውጣት ውጤታማ መሳሪያ ነው። ተከሳሹ መስቀለኛ ጥያቄ ለማቅረብ ዕድሉ ተነፍጐት የተሰጠ የምስክርነት ቃል ህጋዊ ብቃቱም አጠያያቂ ነው። ያም ሆኖ ግን የአስተዳደር ክርክር በዓይነቱና በይዘቱ የፍርድ ቤት ክርክር መልክ ከያዘ ውጤታማ አስተዳደርን ወደ ኋላ መጎተቱ አይቀርም። ስለሆነም የመስቀለኛ ጥያቄ መቅረት ባለጉዳዩ ውጤታማ መከላከያ እንዳያቀርብ የሚያግደው ካልሆነ በስተቀር ውሳኔ ሰጭው አካል በመብቱ ላይ ገደብ ሊያደርግ ይችላል።g ይሁን እንጂ ምስክርነቱ በቃለ መሀላ ስር የተሰጠ ከሆነ መስቀለኛ ጥያቄ መከልከል አይገባም። በዚህ ረገድ የ1967ቱ ረቂቅ አዋጅ መስቀለኛ ጥያቄ የማቅርብ መብት ለባለጉዳዩ የሚፈቅድ ግልጽ ድንጋጌ የለውም። በተቃራኒው የኢ.ፌ.ዲ.ሪ ረቂቅ የአስተዳደር ስነ-ስርዓት አዋጅ (1993) በአንቀጽ 6 (3)(ሐ) ላይ ይህን መብት በግልፅ አካቷል።
የአስተዳደር ስነ-ስርዓት አዋጅ ቁ. 1183/2012 በደፈናው ‘ማስረጃ ስለመመርመር’ ቢናገርም በግልጽ ባለጉዳዩ መስቀለኛ ጥያቄ የመጠቅ መብት ያለው ስለመሆኑ አያመለክትም። ባለጉዳዩ ለተቋሙ የቀረቡ ማስረጃዎችን የመስማትና የመመርመር መብት የአንቀጽ 37/1/ ሐ አነጋገር መብቱ ከጽሑፍ ማስረጃ ጋር ብቻ የተቆራኘ የሚመስል ይዘት አለው። በተጨማሪ ‘ለተቋሙ የቀረቡ’ የሚለው አገላለጽ አደናጋሪ ነው።
በአስተዳደራዊ ክርክሮች ላይ መስቀለኛ ጥያቄ የማቅረብ መብት ከሞላ ጎደል በሁሉም ህጎችቻን ላይ አልተካተተም። ልዩ ሁኔታ የሚገኘው በፋይናንስ ሪፖርት አዘገጃጀትና አቀራረብ አዋጅ 847/2006 ላይ ነው። በአንቀጽ 39/2/ እንደተመለከተው የዲሲፕሊን ክስ የቀረበበት ሰው የከሳሽን ምስክሮች መስቀለኛ ጥያቄ የመጠየቅ መብት ይኖረዋል። የመንግስት ሰራተኞች የዲሲፕሊን ክስ በሚሰማበት ወቅት እንዲሁ ግራ ቀኙ መስቀለኛ ጥያቄ ማቅረብ ተፈቅዶላቸዋል። በፌደራል መንግስት ሰራተኞች የዲሲፕሊን አፈጻጸምና የቅሬታ አቀራረብ ስነ ስርዓት ደንብ ቁ. 77/1994 አንቀጽ 17/5/ እንደሰፈረው የከሳሽ ምስክሮችን ተከሳሹ፤ የተከሳሽ መከላከያ ምስክሮችን የመንግስት መስሪያ ቤቱ ተወካይ፤ የዲሲፕሊን ኮሚቴው የጠራቸውን ተጨማሪ ምስክሮች ደግሞ ሁለቱም ተከራካሪ ወገኖች መስቀለኛ ጥያቄ መጠየቅ ይችላሉ።
በጠበቃ ተወክሎ የመከራከር መብት
የባለጋራን ክስና ማስረጃ ለማስተባበል የህግ ባለሙያ እገዛ አስፈላጊነቱ አያጠያይቅም። በተለይ ውስብስብ በሆኑ የአስተዳደር ክርክሮች ተካፋይ የሆነ ወገን ካለባለሙያ እገዛ ራሱን በውጤታማ መንገድ ለመከላከል ያለው ዕድል አነስተኛ ነው። ሆኖም በጠበቃ መወከል መሰረታዊ የመሰማት መብት አካል ተደርጐ አይቆጠርም። በመብቱ ላይ የሚጣለው ገደብ የራሱ አሳማኝ ምክንያቶች አሉት።
የአስተዳደራዊ ዳኝነት ክርክር ጥብቅ የሆነ የመደበኛ ፍ/ቤቶች ዓይነት የስነ-ስርዓት አካሄድ ሳይከተል በፍጥነት ጉዳዩን ለመቋጨት ያለመ ነው። የጠበቃ መኖር ክርክሩ የባሰ እንዲወሳሰብና ከተገቢው ጊዜ በላይ እንዲንዛዛ በማድረግ የክርክሩን ኢ-መደበኛ ባህርይ ያጠፋዋል። በአጠቃላይ አነጋገር በጠበቃ ውክልና ከሚታገዝ ይልቅ ባለጉዳዩ ራሱ የሚከራከርበት አስተዳደራዊ ክርክር በአጭር ጊዜ እልባት ያገኛል። ያም ሆኖ ግን ክርክር የሚካሄድበት ጉዳይ በባሉጉዳዩ መብትና ጥቅም ላይ ሊኖረው ከሚችለው አሉታዊ ውጤት አንጻር ማለትም የክርክሩን ክብደትና ውስብስነት መሰረት አድርጐ እንደየሁኔታው በጠበቃ የመወከል ጥያቄን ማስተናገድ ያስፈልጋል።
ምክንያታዊ ውሳኔ
ዜጐች በሰውነታቸውና በንብረታቸው ላይ እርምጃ ሲወሰድ ከመንግስት ምክንያት ይሻሉ። አንዳችም ምክንያት የሌለው ውሳኔ የአስተዳደር በደል መገለጫ ነው። ኢ-ፍትሐዊነት በሁለት መልኩ ይገለጻል፤ የመጀመሪያው ምክንያት ሳይጠቀስ በደፈናው ውሳኔ ሲሰጥ፣ ሁለተኛው ደግሞ ውሳኔው በራሱ ፍርደገምድል፣ ሚዛናዊነት የጐደለውና በአሳማኝ ምክንያት ያልተደገፈ ሲሆን።
ለውሳኔ ምክንያት መስጠት በአስተዳደር ህግ ውስጥ ጉልህ ስፍራ እያያዘና እያደገ የመጣ መሰረተ ሀሳብ ነው። ያም ሆኖ ከአሜሪካው የአስተዳደር ስነስርዓት በስተቀር በእንግሊዝ ሆነ በህንድ ምክንያት እንዲሰጥ የሚያስገድድ በሁሉም የአስተዳደር አካላት ተፈጻሚ የሆነ ጠቅላላ ደንብ የለም። ሆኖም አልፎ አልፎ ማቋቋሚያው አዋጅ ለአስተዳደራዊ ውሳኔ ምክንያት እንዲሰጥ ቅድመ ሁኔታ ያስቀምጣል።
አስተዳደራዊ ውሳኔ ሊኖረው የሚገባውን ይዘትና ቅርጽ በተመለከተ በ1967 ረቂቅ አዋጅ አንቀጽ 13 እንዲሁም በፌደራሉ ረቂቅ አዋጅ (1993 ዓ.ም.) አንቀጽ 32 ላይ ቅድመ ሁኔታዎቹ ተዘርዝረዋል። በዚሁ መሰረት አስተዳደራዊ ውሳኔ በጽሑፍ መሰጠት ያለበት ሲሆን ውሳኔውም የክርክሩን ፍሬ ነገር፣ የማስረጃዎች ፍሬ ጉዳይና ምንጭ፣ የነገሩን ጭብጥ አወሳሰን እንዲሁም በውሳኔው መሰረት ተመስርቶ ሊወሰድ ስለሚገባው እርምጃ የሚያመለክት መሆን ይኖርበታል። ምንም እንኳን በረቂቆቹ ላይ ‘ምክንያት’ የሚለው ቃል በግልጽ ባይጠቀስም የውሳኔ ምክንያትን የሚያያቋቁሙ ሁኔታዎች የተካተቱ እንደመሆኑ ምክንያት መስጠት እንደአስገዳጅ ሁኔታ ተቀምጧል ማለት እንችላለን።
ከረቂቆቹ ጋር ሲነጻጸር የአስተዳደር ስነ- ስርዓት አዋጁ የአስተዳደር ውሳኔ መያዝ ያለበትን ፍሬነግሮች የዘረዘረ ሲሆን ለውሳኔ በቂ ምክንያት መስጠትም እንደ አንድ መሰረታዊ የውሳኔ አሰጣጥ መርህ አካቶታል። በመሆኑም የአስተዳደር ውሳኔ ሲሰጥ አብሮት በቂ ምክንያት ሊሰጥ ይገባል።h የአስተዳደር ውሳኔ ይዘት በተመለከተ በጽሑፍ ሆነ የሚከተሉትን መያዝ ይኖርበታል።
1-የውሳኔ ቀንና ቁጥር ፤
2-የተቋሙን ስም ፤
3-በክርክሩ ተካፋይ የሆኑ ወገኖችን አድራሻ፤
4-አከራካሪ ፍሬ ነገር፤
5-የማስረጃዎች ትንተና፤
6-የፍሬ ነገር እና የሕግ ትንታኔ፤
7-ውሳኔ
በአንዳንድ አዋጆች ላይ ውሳኔን በምክንያት ማስደገፍ አስገዳጅ ቅድመ ሁኔታ ነው። ለአብነት የሚከተሉት ይጠቀሳሉ።
በንግድ ምዝገባና ፈቃድ አዋጅ ቁ. 980/2008 አንቀጽ 6/2/ የንግድ ምዝገባ ማመልከቻ ውድቅ ከተደረገ መዝጋቢው አካል ምክንያቱን ገልጾ ለአመልካቹ ወዲያውኑ ማሳወቅ አለበት።
ከቀረጥ ዋጋ አወሳሰን ጋር በተያያዘ የገቢዎችና ጉምሩክ ባለስልጣን ተጨማሪ መግለጫ ወይም ሰነድ ከዲክላራሲዮን አቅራቢው ከተቀበለ በኋላ ስለግብይት ዋጋው ትክክለኛነት ያለውን ጥርጣሬ ማስወገድ ካልቻለ ወይም ዲክላራሲዮን አቅራቢው ምላሽ ካልሰጠ በጉምሩክ አዋጅ ቁ. 859/2006 አንቀጽ 90 መሰረት ዋጋውን መወሰን እንዳልተቻለ ይቆጠራል። በዚሁ መሰረት የቀረበው የቀረጥ ማስከፈያ ዋጋ ተቀባይነት ያላገኘበት ምክንያት በጽሑፍ ለአስመጭው ወይም ለወኪሉ ይገለጽለታል።i
በነዳጅ አቅርቦት ስራ ለመሰማራት የተጠየቀ የብቃት ማረጋገጫ ምስክር ወረቀት ተቀባይነት ካላገኘ ምክንያቱ ለአመልካቹ ይገለጽለታል።j
የስደተኝነት ዕውቅና እንዲሰጥ የሚቀርብ አቤቱታ ተቀባይነት ቢያገኝም ባያገኝም ውሳኔው ለአቅራቢው በጽሑፍ መገለጽ አለበት።k
የኢ-አድሎአዊነት መርህ
ከአድልኦ የፀዳ ፍርድ (The rule against bias) የሚለው መርህ በኮመን ሎው አገራት በስፋት የዳበረ መሰረተ ሀሳብ ሲሆን በአጭሩ ሲገለጽ አንድ ሰው በራሱ ጉዳይ ራሱ ከሳሽ ራሱ ዳኛ መሆን የለበትም እንደማለት ነው። ኢ-አድሎአዊነት አብዛኛውን ጊዜ ራሱን የቻለ የተፈጥሮ ፍትህ መርህ ተደርጐ ቢጠቀስም በተግባር ሲታይ ግን በመሰማት መብት ውስጥ የሚጠቃለል የፍትሐዊ ስነ-ስርዓት አንድ አካል ነው። አንድ ሰው በአስተዳደር ጉባዔ (Administrative Tribunal) ፊት ቀርቦ የመሰማት እድል ሊሰጠው ይገባል ሲባል በውስጠ ታዋቂነት ፍ/ቤቱ ከአድልኦ የፀዳ እንደሆነ ግምት በመውሰድ ነው።
ፍርደ ገምድል ያልሆነ፤ ያልተዛባ ውሳኔ መኖር ህዝቡ በፍትህ ስርዓቱ ላይ ያለውን አመኔታ የሚያንፀባርቅ እንደመሆኑ ተፈፃሚነቱም /በተለይ በኮመን ሎው አገራት/ እጅግ ጥብቅ ነው። ከዚህ ጋር በተያያዘ የታወቁት የእንግሊዝ ዳኛ ሎርድ ሄዋርት እንዲህ ብለው ነበር።
ፍትህ መሰራቱ ብቻ በቂ አይደለም። ፍትህ ሲሰራ ጭምር በማያጠራጥርና ግልጽ በሆነ አኳኋን መታየት መቻል አለበት።
የዳኛው ልጅ ‘ቀማኛ’ ተብሎ በአባቱ ፊት ችሎት ሲቀርብ በእርግጥም በህጉ መሰረት ጥፋተኛ ላይሆን ይችላል። ጥፋተኛ ካልሆነ መለቀቁ ፍትህ ነው። ግን ለማንም አይመስልም። ፍትህ ሲሰራ አይታይምና። ዋናው ቁም ነገር ዝምድና፤ የገንዘብ ጥቅም ወይም ሌላ ምክንያት በዳኛው ውሳኔ አሰጣጥ ላይ ተጽእኖ አለማድረጉ አይደለም። እነዚህ ሁኔታዎች እስካሉ ድረስ ዳኛው ምንም ያህል ንፁህና ጻድቅ ሰው ቢሆን እንኳን በችሎት ላይ ተቀምጦ ሲያስችል አመኔታ ያጣል። የኢ-አድሎአዊነት መርህ ዋና አላማ ውሳኔ ሰጭው አካል የተዛባ ፍርድ እንዳይሰጥ ብቻ ሳይሆን ምናልባትም ራሱም ሳያውቀው እንኳን በንፁህ ህሊናው ላይ ተፅእኖ ሊያደርሱ ከሚችሉ ሁኔታዎች ነጻ ሆኖ ዳኝነት እንዲሰጥ ለማስቻል ነው።
ይህ የኢ-አድሎአዊነት መርህ በተለይ በመደበኛ ፍ/ቤት፣ በአስተዳደር ጉባኤ እና ዳኝነታዊ ውሳኔ በሚሰጡ የአስተዳደር መ/ቤቶች ጥብቅ ተፈጻሚነት አለው። ውሳኔ ሰጪው አካል በያዘው ጉዳይ በህሊናው ላይ ተፅእኖ ሊያመጣ የሚችል ሁኔታ መኖሩን በተረዳ ጊዜ ራሱን ከውሳኔ ሰጪነት ማግለል አለበት። ይህ ባልሆነበት ጊዜ በቂ ጥርጣሬ ያደረበት ወገን አቤቱታ አቅርቦ ዳኛው እንዲቀየርለት ማመልከት ይችላል። ሁኔታው መኖሩ የታወቀው ውሳኔ ከተሰጠ በኋላ ከሆነ የዛ ውሳኔ እጣ ፈንታ ዋጋ አልባ መሆን ነው።
አድሎአዊ ውሳኔ ተሰጥቷል የሚባለው የውሳኔ ሰጭው ህሊና የተዛባ እንደሆነ ነው፡ ለመሆኑ የሕሊና መዛባት ምን ማለት ነው?
በጥሬ ትርጉሙ ሲታይ ማንኛውም ነገር በቀጥታ ሆነ በተዘዋዋሪ ውሳኔ ሰጭው በነጻ ህሊናው ተመርቶ ሊሰጥ ይችል ከነበረው ውሳኔ በተቃራኒ የተለየ ውሳኔ ላይ ያደረሰ ከሆነ ህሊናው ተዛብቷል ብለን መናገር እንችላለን። ህሊና ከተዛባ የክርክሩ ውጤት (ማለትም ውሳኔው) ጉዳዩ ከመመርመሩ በፊት ድምዳሜ ተደርሶበታል። ዳኛው ከከሳሽ ወይም ተከሳሽ ጉቦ ከተቀበለ ፍርዱ ለማን እንደሚሰጥ አስቀድሞ ታውቋል። በዚህ መልኩ የሚሰጥ ፍርድ በተዛባ ህሊና የተሰጠ አድሎአዊ ፍርድ ነው።
የተዛባ ህሊና ከምንጩ አንፃር በተለያየ መንገድ ይገለጻል። በዋነኛነት ከሚጠቀሱት መካከል የሚከተሉት ይገኙበታል።
ዝምድና
ዝምድና ሲባል የስጋ ወይም የጋብቻ ዝምድና ብቻ ሳይሆን ማንኛውንም በግል ግንኙነት፣ በሙያ ትስስር እንዲሁም በጓደኝነትና በትውውቅ ላይ የተመሰረተና በውሳኔ አሰጣጥ ላይ ተፅእኖ ሊያመጣ የሚችል ዝምድና ወይም ጥላቻ ሁሉ ያጠቃልላል።
ውሳኔ ሲጪው ከአንደኛው ተከራካሪ ወገን ጋር ዝምድና ወይም ጥላቻ ያለው ከሆነ አሉታዊ ወይም አዎንታዊ በሆነ መልኩ አድሎአዊ ወይም የተዛባ ፍርድ የመስጠት እድሉ ከፍተኛ ነው። የፌደራሉ ረቂቅ የአስተዳደር ስነ-ስርዓት አዋጅ (1993 ዓ.ም.) በአንቀጽ 29/2/ ላይ የዝምድናን ጽንሰ ሀሳብ በጣም አጥብቦታል። ድንጋጌው የግል ጥላቻ እንዳለበት የሚገምት ውሳኔ ሰጪ ራሱን በክርክሩ ሂደት ከመሳተፍ እንዲያገል ግዴታ ይጥልበታል። ከግል ጥላቻ ባልተናነሰ ትውውቅ፣ ቅርበት፣ ጓደኝነት በውሳኔ አሰጣጥ ሂደቱ ላይ ከፍተኛ ተፅዕኖ ያሳድራሉ። ይህ መሰረታዊ ቁም ነገር በረቂቅ አዋጁ ላይ ተረስቷል።
ከዚህ በተቃራኒ የ1967ቱ ረቂቅ የአስተዳደር ስነ-ስርዓት አዋጅ ከዝምድና የሚመነጭ የተዛባ አመለካከት ከቀጥተኛ የግል ጥቅም እንዲሁም ከስጋ ወይም ከጋብቻ የሚመነጭ ዝምድና በሙሉ እንደሚያጠቃልል በግልፅ ያመለክታል። የአስተዳደር ስነ-ስር ዓት አዋጅ ቁ. 1183/2012 ከ 1967 ቱ ረቂቅ ጋር ተቀራራቢ ይዘት አለው። ውሳኔው ሰጭው ከጉዳዩ ላይ ቀጥተኛ ወይም ቀጥተኛ ያልሆነ ጥቅም ካለው ወይም ባለጉዳዩ የስጋ ወይም የጋብቻ ዝምድና ወይም በቅርብ የሚታወቅ ወዳጁ ሲሆን ወይም የእነዚህ ሰዎች የጥቅም ግጭት ያለበት ጉዳይ ከሆነ ራሱን ማግለል እንዳለበት አንቀጽ 38/1/ በፊደል ሀ እና ለ በውሳኔ ሰጭው ላይ ግዴታ ይጥላል።
በአስተዳደር ህግ ውስጥ ‘ዝምድና’ የሚለው ቃል ከስጋ ወይም ጋብቻ ዝምድና የዘለለ በውሳኔ አሰጣጥ ላይ ተጽዕኖ ሊያደርስ የሚችል ማንኛውንም አሉታዊና አዎንታዊ ግንኙነት ያቅፋል። ነገሩን ለማብራራት ያህል በአይ.ፒ. ማሴይ ‘የአስተዳደር ህግ’ መጽሐፍ ውስጥ የተጠቀሰ አንድ ጉዳይ እንደ መላምታዊ ምሳሌ አገራዊ መልክ በማስያዝ ማየቱ ጠቃሚ ነው።
ኢትዮጵያ ውስጥ ያለ አንድ ማዕድን የመፈለግና የማውጣት ስራ ላይ የተሰማራ ድርጅት ከተሰጠው ፍቃድ ውጪ ህገ ወጥ ድርጊት ፈጽሟል ተብሎ በመከሰሱ ፈቃዱ የማይሰረዝበት አጥጋቢ ምክንያት ካለ መከላከያውን ይዞ እንዲቀርብ በማዕድን፣ ነዳጅና ተፈጥሮ ጋዝ ሚኒስቴር መጥሪያ ተላከለት። ሆኖም የዚህ ድርጅት ባለቤት በአንድ ወቅት ሚኒስትሩ ለምርጫ በተወዳደሩበት ወቅት የተቃዋሚ ፖርቲ አባል ሆኖ ሚኒስትሩ እንዳይመረጡ በመጣር ከፍተኛ ተቃውሞና ቅስቀሳ አድርጓል። በሌላ ጊዜም የሚኒስትሩን ስም በማጥፋት ወንጀል ተከሶ በመጨረሻ ነጻ ወጥቷል። እንግዲህ ሚኒስትሩ የንግድ ፍቃዱን ቢሰርዝ ውሳኔው በግል ግንኙነት /ጥላቻ/ ላይ የተመሰረተና የተዛባ ነው ማለት ይቻላል?
ከህንድና ከሌሎች አገሮች ልምድ ለመረዳት እንደሚቻለው የግል ግንኙነትን ጨምሮ በሌሎች ሁኔታዎች ውሳኔ የተዛባ ነው ለማለት ተገቢ የሆነ ጥርጣሬ መኖር አለበት። የመጀሪያው መለኪያ ውጫዊ መልክ ወይም ገጽታ መሰረት ያደርጋል። ይህም ማለት የግል ግንኙነቱ ደረጃ በአንድ አስተዋይ ሰው እይታ አድሎአዊነትነት የሚፈጥር አይነት ከመሰለና ይህም ተገቢ የሆነ ጥርጣሬን የሚያሳድር ከሆነ ውሳኔው የተዛባ ስለመሆኑ መደምደም ይቻላል። ሁለተኛውና ‘ቅርብ የሆነ አጋጣሚ’ የሚባለው መለኪያ ደግሞ ትኩረት የሚያደርገው አድልኦ የሚፈጠር መሆኑ አይደለም። ከዚያ ይልቅ እያንዳንዱን ጉዳይ በነጠላ በማየት ግንኙነቱ ውሳኔው ላይ ተጽእኖ ለማሳደር ያለውን አጋጣሚ (ደረጃ) ይመረምራል።
ስለሆነም በውሳኔ ሰጪውና በባለጉዳዩ መካከል የስጋ ወይም ጋብቻ ዝምድና ቢኖርም እንኳን ሁለቱ ካላቸው ቅርርብ ወይም ርቀት እንዲሁም ትክክለኛ የግንኙነት ደረጃ አንጻር የተጽእኖው ደረጃ ኢሚንት የሚባል አይነት ከሆነ ውሳኔው አልተዛባም። በተቃራኒው የዝምድናው ደረጃ ሩቅ ቢሆንም እንኳን ውሳኔ ሰጪውና ባለጉዳዩ በማህበራዊ ግንኙነታቸው የጠበቀና ቅርብ ትስስር ያላቸው (ለምሳሌ ለብዙ ጊዜያት አብረው በአንድ ቦታ የኖሩና ሌላም መሰል ትስስር ያላቸው) ከሆኑ አድሎአዊ ውሳኔ የመስጠት አጋጣሚው በጣም የሰፋ መሆኑን ስለሚያሳይ የውሳኔው የመዛባት አጋጣሚ ከፍተኛ ነው።
ተገቢ የሆነ ጥርጣሬ ወይም ቅርብ የሆነ አጋጣሚ እንደ የተዛባ ውሳኔ /አድልዎ/ መለኪያነት እርስ በርስ በጣም የተለያዩ ቢመስሉም በተግባር ሲታዩ ዞሮ ዞሮ መድረሻቸው አንድ ነው። መሰረታዊው ጥያቄ ውሳኔ ሰጪው ህሊናው ተዛብቷል? የሚል አይደለም። የአንድን ሰው የህሊና ሁኔታ ማረጋገጥ ይከብዳል። መታየት ያለበት ውሳኔው የተዛባ ሊሆን የሚችልበት እድል ሰፊ ወይም ቅርብ ነው ብሎ ለማመን የሚቻልበት ተገቢ ጥርጣሬ ማሳደሩ ነው።
ተገቢ ጥርጣሬ ማንኛውም ተራ ስሜትና ሀሜት የሚጨምር ሳይሆን በአስተዋይ ሰው እይታ በቂ መረጃ ላይ ተመስርቶ ያሉትን አጋጣሚዎችና ሁኔታዎች በመመርመር ተገቢ ወይም ሚዛናዊ ሊባል የሚችል የጥርጣሬ ሁኔታ መፈጠሩና ይህም በ3ኛ ወገን ላይ የሚያሳድረው ምክንያታዊ ስሜት ነው።
የገንዘብ ጥቅም
ቀጥተኛ የሆነ የገንዘብ ጥቅም እንደ አድሎዎ መገለጫነቱ ሲታይ ሊገኝ የሚችለው የገንዘብ መጠን አነስተኛ ቢሆንም እንኳን ውሳኔውን ለመሻር አሳማኝ ምክንያት ነው። ሰዎች ከገንዘብ ጥቅማቸው በተጻራሪ ውሳኔ እንደማይሰጡ ከሰው ልጅ ባህርይና ከተፈጥሮ እውቀት መገንዘብ አያዳግትም። ጉቦ መቀበል ግልጽና ዓይን ያወጣ የገንዘብ ጥቅም መገለጫ እንደመሆኑ ከተከራካሪ ወገኖች ከአንዱ የገንዘብ ስጦታ የተቀበለ የአስተዳደር መ/ቤት ሹመኛ ወይም ሰራተኛ እንዲሁም የአስተዳደር ጉባዔ ዳኛ የሚሰጠው ውሳኔ ወዲያውኑ ሊሻር ይገባዋል። ሆኖም የገንዘብ ጥቅም የሚገለጽባቸው መንገዶች የተለያዩ ናቸው። ለምሳሌ ያህል አንድ የአስተዳደር ጉባዔ ዳኛ ከሳሽ ወይም ተከሳሽ ሆኖ በቀረበው ድርጅት ውስጥ የአክሲዮን ባለቤት ከሆነ ተገቢ በሆነ ጥርጣሬ ብሎም ቅርብ በሆነ አጋጣሚ መለኪያ የሚሰጠው ውሳኔ የተዛባ ነው ብሎ መደምደም ተገቢ ይሆናል።
በፌደራሉ ረቂቅ የአስተዳደር ስነ-ስርዓት አዋጅ (1993 ዓ.ም.) መሰረት የአስተዳደር ውሳኔ ለመስጠት ስልጣን ያለው ሰው በጉዳዩ የመጨረሻ ውጤት ላይ የገንዘብ ጥቅም እንዳለው ከተረዳ ወዲያውኑ ራሱን ከውሳኔ ሰጪነት እንዲያገል ይጠበቅበታል። ይህ ካልተፈፀመ በክርክሩ ተካፋይ የሆነው ወገን አቤቱታ አቅርቦ ከችሎት እንዲነሳለት መጠየቅ ይችላል።l
ተደራራቢ (ቅይጥ) ሚና
በአንድ ጉዳይ ላይ በአጣሪነት፣ በመርማሪነት፣ በከሳሽነትና መሰል ኃላፊነቶች የተሳተፈ የመንግስት ባለስልጣን እንደገና ተመልሶ በተመሳሳይ ጉዳይ በውሳኔ ሰጭነት ስልጣኑ ከተሳተፈ የውሳኔውን አድሎአዊነት ያንፀባርቃል። አስተዳደራዊ ውሳኔ ለመስጠት ስልጣን ያለው ተሿሚ ወይም ሠራተኛ ከውሳኔ በፊት አጣሪ፣ መርማሪ፣ ወይም በሌላ ሙያ ተሳታፊ በሆነበት ጉዳይ ተመልሶ በውሳኔ ሰጪነት ስልጣን የሚሳተፍ ከሆነ የተዛባ አድሎአዊ ውሳኔ የመስጠት እድሉ በጣም ከፍተኛ ነው። አንድ ሰው ራሱን የሚቃረን ውሳኔ የማይሰጥ መሆኑ ከሰው ልጅ ባህርይ የምንረዳው እውቀት ነው።
በአንድ ጉዳይ በተደራራቢ ሚና መሳተፍ በአስተዳደር ሂደቱ በውስጡ ያለ መገለጫ ቢሆንም ውጤታማ በሆነ መንገድ ቁጥጥር ካልተደረገበት የፍትሀዊነትንና የርትዐዊነትን ጽንሰ ሀሳብ ድራሹን ያጠፋዋል። የአንድን ድርጅት የንግድ እንቅስቃሴ ህጋዊነት ለማጣራት በመርማሪነት ሚና የተሳተፈ የመንግስት ሰራተኛ የድርጅቱን የንግድ ፈቃድ ለመሰረዝ በተካሄደው የአስተዳደር ክርክር ላይ በውሳኔ ሰጪነት ሚና በድጋሚ የሚሳተፍ ከሆነ ተደራራቢ ሚናው አድሎአዊ ለሆነ ውሳኔ መንስዔ መሆኑ አይቀርም። በተመሳሳይ መንገድ አንድ ሰራተኛ በተከሰሰበት የዲሲፕሊን ጉዳይ ላይ የመ/ቤቱ ኃላፊ የዲሲፕሊን ኮሚቴው አባል ሆኖ ከተሳተፈ በኃላፊነት ስልጣኑ የሚወስደው የዲሲፕሊን እርምጃ ከአድልኦ ያልፀዳ ነው።
ተደራራቢ ሚናን በተመለከተ ሁለቱም ረቂቅ አዋጆች ቁንጽል ድንጋጌ ቢኖራቸውም ከፍሬያማነታቸው ይልቅ ድክመታቸው ጐልቶ ይታያል። የፌደራሉ ረቂቅ አንቀጽ 29 /6/ እንዲህ ይነበባል።
በማናቸውም የአስተዳደር ተቋም ውስጥ በወንጀል ምርመራ ወይም ክስ በመመስረት ተግባር ተሰማርቶ የሚገኝ የመንግስት አስተዳደር ሰራተኛ በማናቸውም ሁኔታ በያዘው ጉዳይ ወይም ከዚሁ ጋር በፍሬ ነገር በተዛመደ ጉዳይ ላይ በሚሰጥ አስተዳደራዊ ውሳኔ በምስክርነት፣ የህግ ምክር በመስጠት መሳተፍ ወይም መምከር አይችልም።
የዚህ አንቀጽ ዋና ግድፈት የሚነጻጸሩት ተደራራቢ ሚናዎች አጣሪነት፣ መርማሪነት፣ ከሳሽነት ወዘተ… ከውሳኔ ሰጪነት ስልጣን ጋር ሳይሆን ከምስክርነት እና የህግ ምክር ሰጪነት ሚና ጋር መሆኑ ነው። የተደራራቢ ሚና ጽንሰ ሀሳብ ዋና አላማው ጉዳዩን ያጣራው ወይም የመረመረው ባለስልጣን ተመልሶ ውሳኔ ሰጪ ከሆነ ውሳኔው አድሎአዊ ሊሆን ስለሚችል ይህንኑ በመከላከል በአስተዳደር ክርክር ውስጥ ፍትህ ወይም ርትዕ ማስፈን ነው። ረቂቁ ይህን አላማ ለማሳካት ተጨባጭ ችግሩ ላይ ከማነጣጠር ይልቅ ለአስተዳደር ፍትህ አግባብነቱ ብዙም ፋይዳ በሌለው የወንጀል መርማሪነትና ከሳሽነት ሚናን ምስክር ከመሆንና የህግ እርዳታ ከመስጠት ሚና ጋር እንዳይደራረብ ገደብ ያስቀምጣል።
በ1967ቱ ረቂቅ አዋጅ መሰረት የመርማሪነት (ይህም በወንጀል መርማሪነት ሳይሆን በአስተዳደራዊ ሂደት ላይ ያሉ ሚናዎችን ያጠቃልላል።) እና የዐቃቤ ህግነት ሚና የነበረው ባለስልጣን ወይም ሰራተኛ በአስተዳደር ክርክሩ ላይ በዋናነት በውሳኔ ሰጪነት እንዳይሳተፍ ይከላከላል። ይሁን እንጂ በምስክርነት ወይም በአማካሪነት ከመሳተፍ እንደማይከለከል በልዩ ሁኔታነት በግልጽ ያስቀምጣል።
በንፅፅር ሲታይ አዋጅ ቁ. 1183/2012 የተሻለ ይዘት ያለው ቢሆንም ሁሉንም መሰረታዊ የተዛባ አመለካከት ምንጮች አልዳሰሰም። በአንቀጽ 38/1/ በፊደል ሐ እና መ ላይ የተጠቀሱት ሁለት ምክንያቶች የሚከተሉት ናቸው።
በመታየት ላይ ላለው ጉዳይ እንደ ባለሙያ፣ ወኪል ወይም የግል ጠበቃ ሆኖ ተሳትፎ ከሆነ፤
በመታየት ላይ ያለው ጉዳይ ሰራተኛው በስር ውሳኔ አይቶት በይግባኝ የቀረበለት ከሆነ
ከሁለቱ ውጭ በመመርማሪነት የተሳተፈ ሰው በውሳኔ ሰጭነት እንዳይሳተፍ በግልጽ የሚከለክል ድንጋጌ የለም።
 
ልዩ ሁኔታዎችና የተፈጻሚነት ወሰን
በፍርድ ቤቶች የዳበሩ መሰረታዊ መርሆዎች እንዲሁም አስገዳጅነት ያላቸው የውሳኔ አሰጣጥ ስርዓት ህጎች በሁሉም አስተዳደራዊ ውሳኔዎች ላይ ወጥ ተፈጻሚነት የላቸውም። የእያንዳንዱ አስተዳደራዊ ውሳኔ ከግለሰቦች መብትና አንጻር ሲመዘን ከቀላል እስከ ከባድ የሚያስከትለው ውጤት እና ተፅዕኖ ይለያያል። የውሳኔውም ዓይነት እንዲሁ ወጥ መልክ የለውም። የመንግስት ሠራተኛን ከስራ ማባረር፣ አስተዳደራዊ ቅጣት መጣል፣ ለህዝብ ጥቅም ሲባል ከይዞታ ማፈናቀል፣ የባለቤትነት ማረጋገጫ ሰርተፊኬት (ካርታ) መሰረዝ፣ የብቃት ማረጋገጫ፣ የሙያ ፈቃድ፣ የንግድ ፈቃድ፣ የስራ ፈቃድ መሰረዝና ማገድ፣ የሊዝ ውል ማቋረጥ፣ በአንድ የስራ ዘርፍ የተሰጠ ዕውቅና (ለምሳሌ የግል የከፍተኛ ትምህርት ተቋማት) መሰረዝ እና ሌሎች መሰል ውሳኔዎች ህገ መንግስታዊ ጥበቃ ያገኙ መብቶችን የመጣስ ከፍተኛ አዝማሚያ ስላላቸው ፍትሐዊ ስርዓት ተከትለው መወሰድ ይኖርባቸዋል። አስተዳራዊ ቅሬታ እና ይግባኝ የሚስተናገድበት መንገድ እንዲሁ ፍትሐዊ ስነ ስርዓት እና አንጻራዊ ገለልተኘነት ካላንፀባረቀ የይስሙላ ሆኖ ነው የሚቀረው።
ስለሆነም በእነዚህ በተጠቀሱት ምሳሌዎች ስር የሚወድቁና ሌሎች ተመሳሳይ አስተዳደራዊ ውሳኔዎች ለመሰማት መብት እና ኢ-አድሎአዊነት መርሆዎች ተገዢ ሊሆኑ ይገባል። እንደዛም ሆኖ ግትር ተፈጻሚነት ሊኖራቸው አይገባም። አስተዳደራዊ አመቺነትን ያላማከለ የሰነ ስርዓት ቅድመ ሁኔታ ውጤታማነትን ያኮላሻል። ለምሳሌ በከፊል አስተዳደራዊ ክርክሮች በጠበቃ የመወከል መብት በአስተዳደሩ ላይ ከሚያመጣው ጫና አንጻር እንዲቀር ቢደረግ የመሰማት መብትን አያጣብብም።
ከላይ በምሳሌነት የተጠቀሱት አስተዳደራዊ ውሳኔዎች አንድ የአስተዳደር መ/ቤት በየዕለቱ ይቅርና በየወሩ የሚያከናውናቸው ተግባራት አይደሉም። በቁጥር በእጅጉ በልጠው የሚገኙት ውሳኔዎች ግዙፋዊ የመብት መጓደል አያስከትሉም። ሆኖም በቀጥታ ሆነ በተዘዋዋሪ የግለሰቦችን መብትና ጥቅም የሚነኩ ከሆነ በዘፈቀደ መወሰድ የለባቸውም። ይብዛም ይነስም በተነካው መብት ልክ ፍትሐዊነት በገሀድ እንዲታይ ይጠበቃል።
እስካሁን የቀረበው ዳሰሳ አንድ መሰረታዊ ጥልቅ መልዕክት ያስጨብጠናል። ይኸውም፤ ሁሉንም የአስተዳደራር ውሳኔዎች ለአንድ ወጥ ስነ ስርዓት ተገዢ ማድረግ ሊሞከር ቀርቶ አይታሰብም። ፍርድ ቤት ብቻ ነው አንድ ወጥ ስነ-ስርዓት የሚከተለው። ያላደገ ሆነ የዳበረ የአስተዳደር ህግ ያላቸው አገራት በማንኛውም አስተዳደራዊ ውሳኔ ላይ ተፈጻሚ የሚሆን አንድ ወጥ ስነ ስርዓት የላቸውም። አንድ አስተዳደራዊ ውሳኔ ከቀላል እስከ ጥብቅ የትኛውን ስነ ስርዓት መከተል እንዳለበት ለመወሰን ለህግ አውጪው አስቸጋሪ ስራ ነው። ውስብስብ የሆነው የአስተዳደር ስራ ባህርይ በዚህ ረገድ የሚደረገውን ጥረት ፈታኝ ያደርገዋል። ያም ሆኖ ግን ፈተናው በወጉ ካልተመለሰ ፍትሐዊነትና ውጤታማ አስተዳደር ሚዛናቸውን ይስታሉ።
እንደ ፒተር ዎል አገላለጽ በአስተደደራዊ የውሳኔ አሰጣጥ ሂደት ተፈጻሚ የሚሆኑት አነስተኛ የስነ ስርዓት ቅድመ ሁኔታዎች እንደ ጉዳዩ ዓይነትና ውስብስብነት፣ የማስረጃዎችና የሚረጋገጡት ፍሬ ነገሮች ዓይነት፣ የውሳኔ ሰጭው ማንነትና የሚያከናውነው የአስተዳደር ተግባር ባህርይ እንዲሁም ውሳኔው በግለሰቦች ላይ ሊያስከትል ከሚችለው ጉዳት አንጻር ደረጃቸው ይለያያል።
[W]hat constitutes a minimum compliance with due process in the way of administrative hearing…will vary to a considerable extent with the nature of the substantive right, the character and complexity of the issues, the kinds of evidence and factual material, the particular body or official, and the administrative functions involved in the hearing.m
የአስተዳደር ስነ ስርዓት ህግ ፍትሐዊነት እንዲሰፍን ከዚያም አልፎ በህዝብ አስተዳደር ውስጥ ግልጽነትና ተጠያቂነት በአጠቃላይ መልካም አስተዳደር እንዲያብብና እንዲጎለብት የሚያበረክተው አዎንታዊ አስተዋጽኦ በሀሳብ ሆነ በተግባር ደረጃ ተፈትኖ የተረጋገጠ ቢሆንም አፈጻጸሙ በጥንቃቄ ወሰን ካልተበጀለት ከጥቅሙ ይልቅ ጉዳቱ ያመዝናል። የአስተዳደር ስነ ስርዓት ፍርድ ቤቶች እንደሚከተሉት የፍትሐብሔር ስነ-ስርዓት ጥብቅ እና መደበኛ በሆነ ቁጥር አስተዳደራዊው ሂደት እጅና እግሩ ይታሰራል። በዚህ የተነሳ ዜጎች ቀልጣፋና ውጤታማ አገልግሎት ያጣሉ። እንዲህ ዓይነት ሁኔታ ደግሞ የዜጎችን ብሶት ‘ከፍትሕ ጥማት’ ወደ ‘አገልግሎት ረሀብ’ ቢቀይረው እንጂ ፍሬ አያስገኝም።
እ.ኤ.አ በ1946 በወጣው የአሜሪካው የአስተዳደር ስነ-ስርዓት ህግ (Administrative Procedure Act) የአስተዳደር ዳኝነት መደበኛ እና ኢ-መደበኛ በሚል ለሁለት ተከፍሏል። መደበኛው የአስተዳደር ዳኝነት ከክስ መስማት እስከ ውሳኔው ይዘት ድረስ በዝርዝር አስገዳጅ ደንቦች የሚገዛ ሲሆን ኢ-መደበኛው ግን በቀላልና ልል ስርዓት ይመራል። አስተዳደራዊ አመቺነትን ያማከለው ይህ አካሄድ በአንድ በኩል በዘፈቀደ በሚወሰድ እርምጃ ፍትሕ እንዳይጓደል በሌላ በኩል ደግሞ በጥብቅ ስነ ስርዓት ሳቢያ ውጤታማ አስተዳደር እንዳይሰናከል ህጉ የተከተለው አስታራቂ መስመር ነው።
በመደበኛው የአስተዳደር ዳኝነት ከክስ መሰማት (hearing) ጀምሮ አጠቃላይ ክርክሩ በመዝገብ (on the record) እንዲካሄድ የሚያስገድድ ሲሆን በይዘቱም ጠበቅ ያለ ስርዓት ነው። ይህ ስርዓት ተፈጻሚ የሚሆነው በልዩ ህግ በግልጽ ተደንግጎ ሲገኝ ብቻ ነው። የአስተዳደር ስነ-ስርዓት ህጉ የመደበኛውን የአስተዳደር ዳኝነት የስነ ስርዓት ቅድመ ሁኔታዎች በመደንገግ ተፈጻሚነቱን ግን ህግ አውጪው በዝርዝር ህግ በግልጽ በወሰናቸው ሁኔታዎች ላይ ብቻ ገድቦታል።n በዚህ መልኩ በመደበኛው የዳኝነት ሂደት የሚያልፉ የአስተዳደር ክርክሮች በቁጥር ከአምስት ፐርሰንት አይበልጥም።o የተቀሩት ኢ-መደበኛውን ስርዓት የሚከተሉ ናቸው። በሌላ አነጋገር መደበኛው አስተዳደራዊ ክርክር ተፈጻሚነቱ በልዩ ሁኔታዎች ብቻ ነው።
አሜሪካኖች ከሞላ ጎደል ሁሉም አስተዳደራዊ ክርክሮች ኢመደበኛ አካሄድ እንዲከተሉ የመረጡበት ምክንያት ንድፈ ሀሳባዊ ሳይሆን ተጨባጭና ተግባራዊ ነው። የአስተዳደር መ/ቤቶች እንደ መደበኛ ፍርድ ቤት ክስ እየሰሙ በማከራከር ውሳኔ የሚሰጡ ከሆነ የተቋቋሙለትን ዓላማ መቼም ቢሆን አያሳኩም። መደበኛ የአስተዳደር ክርክር ከሚፈጀው ጊዜ እንዲሁም ከሚያስፈልገው የሰው ሀይልና የገንዘብ ወጪ አንጻር በሁሉም አስተዳደራዊ ክርክሮች ላይ ተፈጻሚ ቢደረግ ውጤታማ አስተዳደር ይቅርና ‘አስተዳደር’ የሚባል ነገር ራሱ አይኖርም።
በኢትዮጵያ በ1993 ዓ.ም. እና 2001 ዓ.ም. የተዘጋጁት ረቂቅ የአስተዳደር ስነ ስርዓት አዋጆች ይህን መሰረታዊ ተጨባጭ እውነታ በቅጡ አልተረዱትም። ሁለቱም ረቂቆች አስተዳደራዊ ውሳኔ ከመሰጠቱ በፊት መደበኛው የክስ መሰማት ስርዓት እንዲከናወን በአስተዳደር መ/ቤቶች ላይ ግዴታ ያስቀምጣሉ። ይሄ የገዘፈ ችግር በረቂቆቹ የተገታ ሳይሆን ህግ ሆኖ የፀደቀው የአስተዳደር ስነ-ስርዓት ህግም የሚጋራው ችግር ነው።p ከላይ ለመጥቀስ እንደተሞከረው በአሜሪካ በዚህ ዓይነት የክርክር ሂደት የሚያልፉ ጉዳዮች ከአምስት ፐርሰንት አይበልጡም። የተቀረው 95 ፐርሰንት ኢመደበኛ ነው። በረቂቅ ህጎቹ የተመረጠው አቅጣጫ ደግሞ ሁሉም (ማለትም 100 ፐርሰንት) አስተዳደራዊ ክርክሮች መደበኛ ስርዓት እንዲከተሉ ያስገድዳል። በዚህ ሁኔታ አስገዳጅ ህግ ሆነው በተወካዮች ም/ቤት ቢታወጁ ሊከተል የሚችለውን አስተዳደራዊ መንዛዛት ለመገመት ከወደሁ ያስቸግራል።
የመሰማት መብት እና ኢ-አድሎአዊነት መርህ ከአገራችን ህግ አንጻር
ህገ መንግስታዊ የመሰማት መብት?
የተፈጥሮ ፍትሕ በእንግሊዝና ሌሎች ኮመን ሎው አገራት በዳኞች የዳበረ የፍትሐዊ ውሳኔ አሰጣጥ መርህ ነው። ይህ መርህ በህግ በግልጽ እንደ ቅድመ ሁኔታ ባይቀመጥም ዳኞች ተፈጻሚ እንዳያደርጉት አያግዳቸውም። በአሜሪካ እንዲሁ ህገ መንግስታዊ ዕውቅና ያገኘው ዱ ፕሮሰስ ኦፍ ሎው (Due Process of Law) በመባል የሚታወቀው ህገ መንግስታዊ መርህ የውሳኔ አሰጣጥ ስርዓትን የሚገዛ ልዩ ህግ ባይኖርም እንኳን ፍርድ ቤቶች እንደ አግባብነቱ ተፈጻሚ ያደርጉታል። ሆኖም በእነዚህ ሁለት አገራት ሆነ በሌሎችም ዘንድ አስተዳደር የሚመራበት ስነ ስርዓት ምንጩ በህግ አውጪው የሚወጣ ህግ ነው።
ግልጽ የህግ ድንጋጌ ካለ የስነ-ስርዓት ጉድለት ያለበት ውሳኔ በፍርድ ቤት ሊሻር ወይም ሊሰረዝ እንደሚገባው አያጠራጥርም። አስገዳጅ የህግ ድንጋጌ ከሌለስ? ፍርድ ቤቶቻችን እንደ እንግሊዝና አሜሪካ ፍርድ ቤቶች ፍትሐዊ የውሳኔ አሰጣጥ መርሆዎችን ማዳበርና ተፈጻሚ ማድረግ አለባቸው? ካለባቸውስ አቋማቸው ህገ መንግስታዊ መሰረት አለው? በአስተዳደራዊ የውሳኔ አሰጣጥ ሂደት የመሰማት መብት እንዲሁም ኢ-አድሎአላዊነት መርህ በህግ በግልጽ ባልተደነገገበት ሁኔታ የስነ-ስርዓት ጉድለት ያለበት አስተዳደራዊ ውሳኔ ዕጣ ፋንታ መወሰን በብዙ መልኩ ከባድ ነው።
በአንድ በኩል ፍርድ ቤቶች የዜጎችን ፍትሕ የማግኘት መብት የማረጋገጥ ህገ መንግስታዊ ግዴታ ተጥሎባቸዋል። በሌላ በኩል ህጉን ከማንበብና ከመተርጎም ባለፈ ህግ መጻፍ ህገ መንግስታዊ ሚናቸው አይፈቅድላቸውም። በዚህ መልኩ የሚፈጠረው ‘ህገ መንግስታዊ አጣብቂኝ’ ብርታትና ጥንቃቄ ካልታከለበት በቀላሉ አይፈታም። በተጨማሪም ‘መርህ’ በተጨባጭ ‘መሬት ሲወርድ’ ከልዩ ሁኔዎች ጋር ሊጣጣምና የተፈጻሚነት ወሰኑ በአግባቡ ሊሰመር ይገባል። የመሰማት መብት የግድ የሚልበት ሁኔታ ቢኖርም ከተግባራዊ ፋይዳውና ውጤታማ አስተዳደር አንጻር የሚገደብባቸው ሁኔታዎች አሉ። በተጨማሪም የተፈፃሚነቱ ወሰን የግለሰብ መብት ወይም ጥቅም በሚነካ የዳኝነታዊ ባህርይ ባለው አስተዳደራዊ ውሳኔ ላይ ብቻ ነው። ይህ የሚያሳየን አስቸጋሪው ስራ የፍትሐዊ ውሳኔ አሰጣጥ መርሆዎችን በጠቅላላው መቀበሉ ሳይሆን እንደ ጉዳዩ አይነት ልዩ ሁኔታዎችን ከግምት ባስገባ መልኩ የተፈጻሚነቱን አድማስ መለየቱ ላይ ነው።
የፌደራል ጠቅላይ ፍርድ ቤት ሰበር ሰሚ ችሎት በሰ/መ/ቁ. 43511q በ2005 ዓ.ም. በሰጠው ፈር ቀዳጅ የህግ ትርጉም መሰረት አስገዳጅ የህግ ድንጋጌ ባይኖርም ከፊል የዳኝነት ስልጣን የተሰጠው አካል የመሰማት መብትን የማክበር ግዴታ አለበት። የችሎቱን አቋም በጥልቀት ለመረዳት በሐተታው ክፍል የሰፈረውን የሚከተለውን አስተያየት ማየቱ ተገቢ ነው።
…የመሰማት መብት በውሳኔ አሰጣጥ ሂደት ሊከበር የሚገባው መብት ነው። የመሰማት መብት ከመጀመሪያው ክርክር ጀምሮ እስከመጨረሻው የዳኝነት ሰጪ አካል መከበር ያለበት ስለመሆኑ በሕገ መንግስቱና ስለ ክርክር አመራር በተደነገጉት እንደፍትሐብሔር ስነ ስርአት አይነት ሕጎች ከተደነገጉት ድንጋጌዎች ይዘትና መንፈስ የምንገነዘበው ጉዳይ ነው።
የችሎቱ አስገዳጅ የህግ ትርጉም ዜጎች ሀሳባቸው ሳይደመጥ መብትና ጥቅማቸውን የሚጎዳ አስተዳደራዊ ውሳኔ እንዳይሰጥባቸው ከለላ በማጎናጸፍ ረገድ ህገ መንግስታዊ ፋይዳው ‘ታሪካዊ’ ሊሰኝ የሚችል ነው። ከዚያም አልፎ ለአገራችን የአስተዳደር ህግ ዕድገት ችሎቱ ካደረጋቸው አስተዋጽኦዎች መካከል ቀዳሚውን ቦታ ይይዛል። በእርግጥ የውሳኔው ፋይዳ ብቻውን በቁሙ መለካት በተግባር ያስከተላቸውን ለውጦች በማጋነን ያስተቻል። የሰ/መ/ቁ. 43511 አስተዳደሩ አካሄዱን ከችሎቱ አቋም ጋር እንዲያስተካክል በዚህም የመሰማት መብትን የውሳኔ አሰጣጥ ሂደቱ አካል አድርጎ እንዲያቅፍ የፈጠረው ጫና ሆነ በተግባር ያስከተለው ተጨባጭ ለውጥ የለም። አስገዳጁን የህግ ትርጉም መቀበልና መተግበር ያለባቸው የስር ፍርድ ቤቶችም ቢሆኑ በአስተዳደራዊ ክርክሮች የመሰማት መብትን በትጋት እንዲያስከብሩ የለውጥ ምንጭ አልሆነላቸውም። ምናልባትም ውሳኔው ስለመኖሩ ራሱ ገና አልሰሙ ይሆናል። የሰበር ውሳኔዎች የተደራሽነት ችግር እንዲሁም በውሳኔዎቹ ላይ ጠንካራ ምሁራዊ የሀሳብ ልውውጥ ባህል አለመዳበር በርካታ አስገዳጅ የህግ ትርጉሞች በቅጾች መጽሐፍ ውስጥ ተቀብረው እንዲረሱ ያደርጋቸዋል።
የሰ/መ/ቁ. 43511 ከህገ መንግስታዊ ፋይዳው ባሻገር ክርክሩ የተጓዘበት መስመር ትኩረት ይስባል። የክርክሩ መነሻ አመልካቾች ከአዋጅ ውጪ የተወረሰ ቤት እንዲመለስላቸው ለኢትዮጵያ ፕራይቬታይዜሽን ኤጀንሲ ያቀረቡት አቤቱታ ሲሆን ኤጀንሲውም ተጠሪ ምላሽ እንዲሰጡበት ካደረገ በኋላ ማስረጃና ክርክሩን ሰምቶ ቤቱ እንዲመለስላቸው ወስኗል። በውሳኔው ባለመስማማት ተጠሪ ለኤጀንሲው ቦርድ ይግባኝ በማቅረባቸው ቦርዱ የኤጀንሲውን ውሳኔ ሽሮታል። ከመሻሩ በፊት ግን አመልካቾችን ጠርቶ ክርክራቸውን አልሰማም።
በመቀጠል አመልካቾች የመሰማት መብታቸው አለመጠበቁን በመግለጽ በቀጥታ የሰበር አቤቱታ ለፌ/ጠ/ፍ/ቤት ሰ/ሰ/ችሎት ያቀረቡ ቢሆንም አጣሪ ችሎቱ የቦርዱን ውሳኔ የማረም ስልጣን እንዳልተሰጠው በመግለጽ ሳይቀበለው ቀርቷል። አመልካቾች ተስፋ ባለመቁረጥ ጉዳዩ ህገ መንግስታዊ ትርጉም እንደሚያስነሳ በመጠቆም ለህገ መንግስት አጣሪ ጉባዔ አመለከቱ። እዛም ተቀባይነት አጡ። አሁንም ሰሚ ፍለጋ ‘አቤት!’ ማለታቸውን ባለማቆም ጉዳያቸውን እንዲያይላቸው ለፌዴሬሽን ምክር ቤት ይግባኝ አቀረቡ። በመጨረሻ ጥያቄያቸው ፍሬ አግኝቶ የአጣሪ ችሎቱ ውሳኔ ተሻረ።
አመልካቾች ተስፋ ባለመቁረጥ እስከ ፌዴሬሽን ም/ቤት ድረስ ዘልቀው ድል መጎናጸፋቸው በራሱ የተለየ ስሜት ቢያጭርም በተለየ መልኩ ትኩረት የሚስበው ግን የክርክሩ ሂደት ሳይሆን የም/ቤቱ ውሳኔ ይዘት ነው። የሰበር ችሎት የዳኝነት ስልጣንን በማስፋት አዲስ ህገ መንግስታዊ መልክ ያላበሰው ይኸው ውሳኔ የሰበር ችሎት የቦርዱን መሰረታዊ የህግ ስህተት የማረም ስልጣን እንዳለው አረጋግጧል። የም/ቤቱ ህገ መንግስታዊ ትርጓሜ መነሻ ያደረገው የኤጀንሲው ቦርድ ዳኝነታዊ ስልጣን ነው። ስለሆነም ቦርዱ የዳኝነት መሰል አካል (quasi judicial body) በመሆኑና ይህ አካል የሚሰጠው ውሳኔ የመጨረሻ በመሆኑ የፌደራል ጠቅላይ ፍርድ ቤት በሰበር ስልጣኑ ጉዳዩን የማየት ስልጣን አለው።
የስልጣን ጥያቄው እልባት ካገኘ በኋላ መዝገቡ ከፌዴሬሽን ም/ቤት ወደ ሰበር ችሎት ሲመለስ የቦርዱ የውሳኔ አሰጣጥ ስርዓት መሰረታዊ ጭብጥ ሆኖ ተነስቷል። ጭብጡን ለመፍታት ችሎቱ የቦርዱን የማቋቋያ አዋጅr የተመለከተ ቢሆንም በውሳኔ አሰጣጥ ሂደት ቦርዱ የተከራካሪዎችን የመሰማት መብት እንዲጠብቅ የሚያስገድድ ድንጋጌ አላገኘም።
በአስተዳደራዊ ክርክሮች ላይ የመሰማት መብት የሚጠብቅ ህግ በሌለበት ሁኔታ ውሳኔው ሰጭው አካል በውሳኔ አሰጣጥ ሂደት መብቱን እንዲያከብር ግዴታ መጫን ለችሎቱ ፈታኝ ስራ እንደሆነ አያጠያይቅም። ምክንያቱም ከህግ የመነጨ ግዴታ በሌለበት ቦርዱ የመሰማት መብት መርሆዎችን እንዲከተል ማስገደድ በውጤቱ የችሎቱን ተግባር ከህግ መተርጎም ወደ ‘ህግ መጻፍ’ ያሸጋግረዋል። ስለሆነም ችሎቱ በስልጣን ክፍፍል መርህ የተሰመረውን ድንበር ሳይሻገር በራሱ የዳኝነት ስልጣን ዛቢያ ውስጥ ሆኖ ውሳኔውን በአሳማኝ ምክንያት ማስደገፍ አለበት። ከዚህ አንጻር ለአቋሙ መሰረት ያደረገውን ምክንያት ማየቱ ጠቃሚ ነው። በዚህ ነጥብ ላይ ዋናው የሀተታ ክፍል እንደሚከተለው ይነበባል።
ቦርዱ ከፊል ውሳኔ ሰጪ አካል እንደመሆኑ መጠን የሚሰጠው ውሳኔ የሕጉን ስርዓት ተከትሎ ሊሰጥ ይገባል። ከፊል የዳኝነት ስልጣን የተሰጠው አካል በሕጉ ተለይቶ የተቀመጠለት የክርክር አመራርና አሰጣጥ ስርዓት እስከሌለ ድረስ በኢ.ፌ.ዲ. ሪፐብሊክ ሕገ መንግስት የተጠበቁትን ፍትህ የማግኘት፣ የመሰማትና በእኩል ሚዛን የመታየት መብት ሊያከብር ይገባል። በውሳኔ አሰጣጥ ሂደት ሊጠበቁ ከሚገባቸው ሕገ መንግስታዊ መብቶች አንዱ ደግሞ ክርክር የማቅረብና ማሰረጃ የማሰማት መብት ነው። ይህ የዳኝነት አሰጣጥ ስርዓት የግድ ከሚላቸው የስነ ስርዓት አካሄዶች አንዱ ነው። ክርክሩን በአግባቡ እንዲያቀርብ እድል ያላገኘ ሰው በኢ.ፌ.ዲ.ሪፐብሊክ ሕገ መንግስት አንቀፅ 37 የተከበረለት ፍትህ የማግኘት መብቱ ውጤታማ ሊሆን አይችልም።
ህጉን በፍሬ ነገሩ ላይ ተፈጻሚ በማድረግ አሳሪ ውሳኔ የሚያስተላልፍ አካል ተግባሩ ዳኞች በችሎት ተቀምጠው ከሚያከናውኑት የዳኝነት ተግባር አይለይም። ስለሆነም የዳኞችን ዓይነት የፍትሐ ብሔር ስነ-ስርዓት መከተል ባይኖርበትም ቢያንስ ቢያንስ አንደኛውን ወገን ብቻ ሰምቶ መወሰን የለበትም። ችሎቱ ይህን መሰረታዊ የአስተዳደር ህግ መርህ በአግባቡ ተረድቶታል። ‘ታሪካዊ’ መባሉም ለዚህ ነው። ምክንያቱም ይሄን የመሰለ ይቅርና የሚቀራረብ ውሳኔ ከችሎቱ መንጭቶ አያውቅም።
ቀደም ብለው የተሰጡ ተመሳሳይ ውሳኔዎች ባይኖሩም ከአንድ ዓመት በኋላ በታየ መዝገብ የመሰማት መብት ህገ መንግስታዊ ዕወቅና አግኝቷል። በሰ/መ/ቁ. 92546s በዲሲፕሊን ጉዳይ የተከሰሰ ዓቃቤ ህግ በዓቃቤ ህግ አስተዳደር ዋና ጉባዔ ውሳኔ መከላከል ሳያስፈልገው ከክሱ ነጻ ከተደረገ በኋላ በድሮው አጠራር የፍትሕ ሚኒስትር (በአሁኑ ጠቅላይ ዓቃቤ) ዴኤታ ፊርማ መከላከያውን ሳያሰማ በመሰናበቱ የሚኒስትሩን እርምጃ በመቃወም በቀጥታ ለሰበር ችሎት ያቀረበው አቤቱታ ተቀባይነት አግኝቷል። ችሎቱ በውሳኔው ሚኒስትሩ ከህግ የመነጨ ከፊል የዳኝነት ሰልጣን እንዳለው በመጠቆም የማሰናበት እርምጃው በኢ.ፌ.ዲ.ሪ ህገ መንግስት ጥበቃና ዋስትና የተሰጠውን የእኩልነትና ፍትሕ የማግኘት መብት እንደሚጻረር በመጠቆም ሽሮታል።
በህግ የተቀመጠ የውሳኔ አሰጣጥ ስርዓት
በአገራችን ወጥ የአስተዳደር ህግ ባይኖርም የአስተዳደር መ/ቤቶች በግለሰቦችና ድርጅቶች ላይ እርምጃ የሚወስዱት ሁልጊዜ በዘፈቀደ አይደለም። ይብዛም ይነስም በተለያዩ ዝርዝር ህጎች ላይ የስነ ስርዓት ቅድመ ሁኔታዎች ተደንግገዋል። ጠቅለል ተደርጎ ሲታይ ከክስ መሰማት ጀምሮ እስከ መጨረሻው ውሳኔ አሰጣጥ ሂደት ድረስ የአስተዳደር መ/ቤቶች የሚከተሉት ስነ ስርዓት በዚህም ፍትሐዊነት የሚገለጽበት መንገድ ደረጃው ይለያያል። በአንዳንዶቹ ጠበቅ ያለና መደበኛነት የሚታይበት ሲሆን በሌሎቹ ደግሞ ቀላል እና ‘ልል’ ተብሎ ሊገለጽ የሚችል ነው።
ከሞላ ጎደል ሁሉንም የመሰማት መብት እና የኢአድሎአዊነት መርሆዎች ያሟላ በዓይነቱ በአሜሪካው የአስተዳደር ስነ ስርዓት ህግ ላይ ‘መደበኛ’ ተብሎ የተገለጸውን የአስተዳደር ዳኝነት የሚመስል የክርክር ስርዓት የሚገኘው የፋይናንስ ሪፖርት አዘገጃጀትና አቀራረብ አዋጅ ቁ. 847/2006 ላይ ነው። ስርዓቱ የተዘረጋው ህግን በመተላለፍ ጥፋት በሚፈጽም ኦዲተር ላይ አስተዳደራዊ እርምጃ ለመውሰድ ነው። ከክስ አመሰራረት እስከ ውሳኔ አሰጣጥ ድረስ የክርክሩ አመራር ስርዓት በአዋጁ ከአንቀጽ 38-43 ባሉት ድንጋጌዎች የሚመራ ሲሆን ሂደቱ አጠር ተደርጎ ሲጠቃለል የሚከተለውን ይመስላል።
አዋጁ የኢ-አድሎአዊነት መርህን ለማረጋገጥ የሚና መደበላለቅን አስቀርቷል። የመርማሪነት፣ ከሳሽነት እና ውሳኔ ሰጭነት ሚናዎች በኢትዮጵያ ሂሳብ አያያዝና ኦዲት ቦርድ ሰራተኛ/ተሿሚ ተለይተው ተከፋፍለዋል። በዚሁ መሰረት ‘መርማሪ ሹም’ የሚባል የቦርዱ ተቀጣሪ ሠራተኛ ወይም ከቦርዱ ጋር የቅጥር ግንኙነት ያልመሰረተ ብቃት ያለው ባለሞያ የምርመራ ተግባር ያከናውናል። መርማሪ ሹሙ የህግ ጥሰት መፈጸሙን ሲያምንበት ክስ እንዲመሰረት ለቦርዱ ዋና ስራ አስፈፃሚ የውሳኔ ሀሳብ ከማቅረብ ውጪ በራሱ ክስ አያቀርብም። በአዋጁ የከሳሽነት ሚና የተሰጠው ለስራ አስፈፃሚው ነው። ስራ አስፈፃሚው ክስ ለመመስረት ከወሰነ በምርመራ ሂደት ውስጥ ተሳታፊ ያልነበሩ ከመካከላቸው አንዱ የህግ ባለሞያ የሆነ ሶስት የቦርዱን ሰራተኞች በክስ ሰሚነት ይሰይማል። እነዚህ ክስ ሰሚዎች (hearing examiners) ክርክሩን ሰምተው የመጨረሻ ውሳኔ የማስተላፍ ስልጣን አላቸው።
የዲሲፕሊን ክስ የቀረበበት ሰው ስለቀረበበት ክስ ይዘት የማወቅ እና በራሱ ወይም በጠበቃው አማካኝነት ቀርቦ ማስረጃውን የማቅረብ፣ ምስክሮቹን በመጥራት ቀጥተኛ ጥያቄ መጠየቅና እና ለከሳሽ ምስክሮች መስቀለኛ ጥያቄ የመጠየቅ መብቱ በአዋጁ አንቀጽ 39/2/ ተጠብቆለታል። በግራ ቀኙ ከሚቀርቡ ማስረጃዎች በተጨማሪ ክስ ሰሚዎች ለጉዳዩ አወሳሰን ጠቃሚ ማስረጃ ይዞ የሚገኝ ማንኛውም ሰው በመጥሪያ በመጥራት በቃለ መሀላ የማረጋገጫ ቃሉን መቀበልና አግባብነት ያላቸውን ሰነዶችና ማስረጃዎች እንዲያቀርብ የማስገደድ ሰፊ ዳኝነታዊ ስልጣን ተጎናጽፈዋል። ክስ ሰሚዎች በክርክሩ ሂደት የቀረቡትን ማስረጃዎችና ክርክሩን ከመረመሩ በኋላ ክስ የቀረበበት ተከሳሽ አዋጁንና በአዋጁ መሰረት የወጣን ደንብና መመሪያ መተላለፍ አለመተላፉን ይወስናሉ። የህግ መተላለፍ ከተፈጸመ ማስጠንቀቂያ ከመስጠት ጀምሮ እስከ ፈቃድ መሰረዝ ብሎም እስከ ብር 25,000 (ሃያ አምስት ሺ ብር) የሚደርስ የገንዘብ መቀጮ እና ሌሎች በአዋጁ ላይ የተዘረዘሩ አስተዳደራዊ ቅጣቶችን ማስተላለፍ ይችላሉ።
ከሞላ ጎደል ተቀራራቢ የውሳኔ አሰጣጥ ስርዓት የሲቪል አቪዬሽን ባለስልጣን በሚወስዳቸው አስተዳደራዊ እርምጃዎች ላይ ተፈጻሚ ይደረጋል። በሲቪል አቪዬሽን አዋጅ ቁ. 616/2001 አንቀጽ 80/1/ ላይ እንደተደነገገው ባለስልጣኑ አስተዳደራዊ እርምጃ ከመውሰዱ በፊት ሊወስደው ስላሰበው እርምጃ ለሚመለከተው ሰው ማሳወቅና እርምጃው ሊወሰድ አይገባም የሚልበትን ምክንያት እንዲያስረዳ ዕድል መስጠት አለበት። ማስታወቂያው ጥፋት መፈጸሙን የሚገልጽ ክስ ሳይሆን በምርመራ ግኝት ባለስልጣኑ ድምዳሜ ላይ ከደረሰ በኋላ ድምዳሜውን ለማስተባበል የሚደረግ ጥሪ ነው። ስለሆነም በምርመራ ሂደት ባለስልጣኑ የሚሰማቸውን ምስክሮች መስቀለኛ ጥያቄ የመጠየቅ ዕድል አይኖርም። ሆኖም ቀጣይ የአዋጁ አንቀጽ 80/4/ ድንጋጌ በጠበቃ ወይም ባለጉዳዩ በራሱ ክርክር የማሰማት መብትን የሚፈቅድ እንደመሆኑ ማስረጃ የማቅረብና ምስክር ማሰማት የስነ ስርዓቱ አካል አድርጎ መቁጠር ይቻላል። በተጨማሪም የባለስልጣኑ ሠራተኛ የግል ጥቅሙን በሚነካ ጉዳይ በምርመራ ሂደት እንዳይሳተፍ ገደብ የሚጥለው የአዋጁ አንቀጽ 80/3/ በከፊልም ቢሆን ከአድልኦ የፀዳ ውሳኔ እንዲሰጥ ምቹ ሁኔታ ይፈጥራል።
የአስተዳደር መስሪያ ቤቶች ህግን በማስከበር ስልጣናቸው በቀጥታ ከሚያስተላልፏቸው ውሳኔዎችና ከሚወስዷቸው እርምጃዎች በተጨማሪ በአማራጭ የሙግት መፍቻ ዘዴ ዳኝነታዊ ተግባራት ሲያከናውኑ ጠበቅ ያለ ስርዓት ይከተላሉ። በኢትዮጵያ የውሀ ሀብት አስተዳደር አዋጅ ቁ. 197/1992 የማዕከል ውሀ ሀብት አስተዳደርን አስመልክቶ የቁጥጥር ተግባራት እንዲያከናውን ስልጣን የተሰጠው ተቆጣጣሪ ባለስልጣን የውሀ ግልጋሎት ፈቃድ የተሰጣቸው ግለሰቦች ወይም ድርጅቶች ከፈቃዱ ጋር የተያያዙ መብትና ግዴታዎችን አስመልክቶ በመካከላቸው የሚነሱ ክርክሮችን እንዲሁም በባለ ፈቃድ እና በሌላ ሶስተኛ ወገኖች መካከል የሚፈጠሩ ማናቸውንም ክርክሮች ሰምቶ የመወሰን ስልጣን ተሰጥቶታል። አዋጁ ለሚኒስትሮች ምክር ቤት በውክልና በሰጠው የህግ አውጭነት ስልጣን መሰረት ክርክሮቹ የሚመሩበት ስርዓት በደንብ ቁ. 115/1997t ተደንግጓል።
በተቆጣጣሪው ባለስልጣን ዘንድ በሚካሄደው የክርክር አመራር ስርዓት ላይ መደበኛው የፍትሐብሔር ስነ-ስርዓት ህግ ተፈጻሚነት አለው። በደንቡ ላይ ተለይተው የተቀመጡት ጥቂት የስነ-ስርዓት ድንጋጌዎችም ቢሆኑ ጠበቅ ያሉ ናቸው። በዚህ የተነሳ በተቆጣጣሪው አካል የሚካሄደው ክርክር በይዘቱ ፍርድ ቤቶች ከሚከተሉት የሙግት ስርዓት ጋር ይቀራረባል።
ክርክሩ የሚጀመረው አቤት ባዩ በሚያቀርበው ማመልከቻ ነው። ማመልከቻው የክርክሩን ፍሬ ሀሳብ (በእንግሊዝኛው ቅጂ memorandum summarizing the dispute) እና ማስረጃ እንዲሁም የአቤት ባዩን ቅሬታ እና እንዲሰጥለት የሚፈልገውን ውሳኔ አካቶ መያዝ ይኖርበታል። ስለሆነም በይዘቱ ከመደበኛው የክስ አቤቱታ ብዙም አይለይም። ተቆጣጣሪው አካል ማመልከቻውን እንደተቀበለ ክርክሩ የሚሰማበትን ቦታና ጊዜ የሚገልጽ መጥሪያና የማመልከቻ ቅጂ ለተከሳሹ እንዲደርሰው ያደርጋል። በቀጠሮ ቀን ባለጉዳዮች በቀጠሮ ሰዓትና ቦታ ተገኝተው ጉዳያቸውን ያስረዳሉ። ማስረጃም ያቀርባሉ። በሁለቱም ወገኖች የሚቀርቡ ማስረጃዎች በተቆጣጣሪው አካል ይመዘገባሉ። ተከሰሹ መጥሪያ ደርሶት ካልቀረበ ጉዳዩ በሌለበት ይሰማል። ተቆጣጣሪው ጉዳዩን ሰምቶ የሚሰጠውን ውሳኔ ባለጉዳዮች እንዲያውቁት ማድርግ ያለበት ሲሆን በተጨማሪም የውሳኔውን መዝገብ ግልባጭ የመስጠት ግዴታ አለበት። በደንቡ ላይ ለውሳኔ ምክንያት መስጠት እንደ ቅድመ ሁኔታ አልተቀመጠም። ይሁን እንጂ ተቆጣጣሪው እንደ አግባብነቱ የፍትሐብሔር ስነ ስርዓት ህጉን ተፈጻሚ የማድረግ ግዴታ ያለበት እንደመሆኑ ምክንያት የጎደለው ውሳኔ በፍርድ ቤት መሻሩ አይቀርለትም።
ከላይ ያየነው ዓይነት ከመደበኛ ፍርድ ቤት ጋር የሚቀራረብ የውሳኔ አሰጣጥ ስርዓት አፈጻጸሙ በውስን አስተዳደራዊ ክርክሮች ላይ ብቻ ነው። በጣም በርካታ መ/ቤቶች ለስነ ስርዓት ቅድመ ሁኔታዎች የሚገዙት በጣም በስሱ ነው። አብዛኛው ቀዳሚ ውሳኔ /initial decision/ በአስተዳደራዊ የሙግት ሂደት ስር አያልፍም። ውሳኔ አሰጣጡ በባህርዩ መርማሪ ሲሆን ጉዳዩ የሚመለከተውን አካል አያሳትፍም። ህግ መጣሱ የሚረጋገጠው መ/ቤቱ በሚቀርብለት ጥቆማ ወይም በራሱ አነሳሽነት በሚያካሂደው ምርመራና ማጣራት አማካይነት ነው። በዚህ መልኩ ጥፋት መፈጸሙ አስቀድሞ አቋም ይያዝበታል። ሆኖም መ/ቤቱ የደረሰበት ድምዳሜ አስገዳጅነት ወዳለው የመጨረሻ ውሳኔ ከመሸጋገሩ በፊት የሚመለከተው አካል አስተያየት ወይም ምላሽ እንዲሰጥበት ይደረጋል። መልስ ሰጭው የቀረበበትን ማስረጃ የማስተባበል አሊያም ተቃራኒ ማስረጃ የማቅረብ በህግ የተጠበቀ መብት የለውም።
ልል እና ኢ-መደበኛ የውሳኔ አሰጣጥ ስርዓት ከሚደነግጉ ህጎች መካከል የሚከተሉት ይጠቀሳሉ።
የኢትዮጵያ ብሔራዊ ባንክ በመድን ሰጪ ድርጅት ያካሄደው ምርመራ የመጨረሻ ሪፖርት ከመዘጋጀቱ በፊት ለተመርማሪው መድን ሰጪ ድርጅት እንዲደርሰው ተደርጎ በሪፖርቱ ላይ አስተያየቱን እንዲያቀርብ ዕድል ይሰጠዋል።u
/ንግድና ኢንዱስትሪ/ ሚኒስቴሩ ወይም የእርሱ ተወካይ የአንድ ባለዕቃ ማከማቻ ቤት የግብርና ምርት ውጤቶች ተቆጣጣሪ፣ መዳቢ፣ ደረጃ ሰጪ፣ መዛኝ ወይም ናሙና አውጭ የሥራ ፈቃድ ለዘለቄታው እንዲሰረዝ ከመወሰኑ በፊት አጥፍቷል የተባለው ጥፋት በጽሑፍ እንዲገለጽለትና በቂ ጊዜ ተሰጥቶት በጉዳዩ ላይ ምላሽ እንዲሰጥበት ወይም መቃወሚያ እንዲያቀርብበት ዕድል ሊሰጠው ይገባል።v
የበጎ አድራጎት ድርጅቶችና ማህበራት ኤጀንሲ በማንኛውም ድርጅት ላይ የትኛውንም ዓይነት አስተዳደራዊ እርምጃ ከመውሰዱ በፊት ድርጅቱ መከራከሪያዎቹንና ማስረጃዎቹን የማቅረብና የመሰማት መብት አለው።w
የጉምሩክ ኮሚሽን ማንኛውም ዕቃ ወይም ማጓጓዣ በዚህ አንቀጽ መሠረት ውርስ ሆኖ ለመንግሥት ገቢ ከመደረጉ በፊት የዕቃው ወይም የማጓጓዣው ባለቤት በአዋጁ አንቀጽ 143(3) ወይም (4) መሠረት የመያዝ እርምጃውን አንዲያውቀው ከተደረገበት ቀን ጀምሮ በአንድ ወር ውስጥ ተቃውሞውን እንዲያቀርብ ዕድል መስጠት አለበት፡፡x
በተጨማሪም ኮሚሽኑ በኤሌክትሮኒክስ መረጃ ልውውጥ ሥርዓት የመጠቀም መብትን ከማገዱ ወይም ምዝገባውን ከመሠረዙ በፊት እርምጃው የሚወሰድበትን ምክንያት ለተጠቃሚው በጽሑፍ በማሳወቅ በተወሰነ የጊዜ ገደብ ውስጥ አስተያየቱን እንዲያቀርብ ዕድል መስጠት አለበት፡፡y
የብሔራዊ ሎተሪ አስተዳደር አንድን ፈቃድ ከማገዱ ወይም ከመሠረዙ በፊት እርምጃውን የሚወስድበትን ምክንያት ለባለፈቃዱ በጽሑፍ በመግለጽ ባለፈቃዱ ጽሁ በደረሰው በሰባት ቀናት ውስጥ የበኩሉን አስተያየት በጽሑፍ እንዲሰጥ ያደርጋል፡z
የመሰማት መብት በህግ ቢፈቀድም በጥቅል አነጋገር በሚገለጽበት ጊዜ የመብቱን ወሰን አፈጻጸም አስቸጋሪ ያደርገዋል። ለምሳሌ የኢትዮጵያ ምርት ገበያ ባለስልጣን የክፍያ መፈጸሚያ ተቋምን ወይም የግብይት ፈጻሚዎችን ወይም የማህበራቸውን ዕውቅና ከማገዱ ወይም ከመሰረዙ በፊት መጀመሪያ የተቋሙ ኃላፊዎች በማስታወቂያ እንዲያውቁት ማድረግና ለባለጉዳዩ የመሰማት ዕድል መስጠት ይኖርበታል፡a የድንጋጌው አነጋገር የጠቅላላነት ባህርይ ቢታይበትም የመሰማት መብት መሰረታዊ የአስተዳደር ፍትሕ ጥያቄ እንደመሆኑ ዕውቅና ከመታገዱ ወይም ከመሰረዙ በፊት ቅድመ ክስ ማስታወቂያ፣ ማስረጃ የማቅረብ መብትና ተቃራኒ ማስረጃ የማስተባበል መብት ተሟልተው ሊገኙ ይገባል።
በአንዳንድ ህጎች ላይ ደግሞ የመሰማት መብት ውሳኔውን በማሳወቅ ላይ ብቻ ይገደባል። በእርግጥ ውሳኔው አግባብ እንዳልሆነ በቃል ሆነ በጽሑፍ ማስተባበል ካልተቻለ የመሰማት መብት መነፈጉን እንጂ በከፊል መገደቡን አይደለም የሚያሳየው። የእርሻና ተፈጥሮ ሀብት ሚኒስቴሩ የዕፅዋት አዳቃዮችን መብት ለመሰረዝ ውሳኔ ላይ ከደረሰ ለመሰረዝ የበቃበትን ምክንያት በመግለጽ ለባለመብቱ የጽሑፍ ማስታወቂያ መስጠትና መብቱ የተሰረዘ መሆኑን ለሕዝብ ማስታወቅ አለበት።b ማስታወቂያው የመሰረዝ ውሳኔውን ከማሳወቅ የዘለለ ውጤት የለውም። ባለመብቱ የእርምጃውን ህጋዊነት ለመቃወም የሚችልበት ቀዳዳ የለም።
አንዳንድ ጊዜ የመሰማት መብት የሚፈቀደው ከውሳኔ በኋላ ይሆናል። የዘር አስመጪ፣ ላኪ፣ የዘር አምራች፣ አዘጋጅ፣ ጅምላ ሻጭ፣ አከፋፋይ ወይም ቸርቻሪ በዘር አዋጅ ቁ. 782/2005 አንቀጽ 21/1/ እና /2/ መሰረት የብቃት ማረጋገጫ ምስክር ወረቀቱ በእርሻና ተፈጥሮ ሀብት ሚኒስቴር ወይም በክልል ባለስልጣን ከመታገዱ ወይም ከመሰረዙ በፊት በድንጋጌው ላይ የተጠቀሱት በቂ ምክንያቶች እውነት ስላለመሆናቸው ለማስረዳትና ተቃራኒ ማስረጃ ለማቅረብ ዕድል አልተሰጠውም። ሆኖም ከውሳኔው በኋላ ውሳኔውን ለሰጠው አካል አስተዳደራዊ ቅሬታ የማቅረብ መብቱ በአንቀጽ 25/1/ ተጠብቆለታል። አመልካቹ በተሰጠው ምላሽ ካልረካ ቅሬታውን ለሚመለከታው የፍትሕ አካል ሊያቀርብ እንደሚችል በድንጋጌው ንዑስ አንቀጽ 2 ተመልክቷል።
የመሰማት መብት በዝምታ የታለፈባቸው ድንጋጌዎች
ምክንያቱ ባይታወቅም በዜጎች መብት ላይ ቀጥተኛ እና አሉታዊ ውጤት የሚያስከትሉ አንዳንድ አስተዳደራዊ ውሳኔዎች የውሳኔ አሰጣጥ ስርዓት ሳይዘረጋላቸው በዝምታ ታልፈዋል። የኢትዮጵያ ብሔራዊ ባንክ የካፒታል ዕቃ ፋይናንስ ንግድ ስራ ፈቃድ የተሰጠው ኩባንያ አሰራሩ ለአደጋ ያልተጋለጠ፣ አስተማማኝና ጤናማ መሆኑን ለማረጋገጥ የኩባንያውን ዳይሬክተር፣ ዳይሬክተሮች ወይም ዋና ስራ አስፈፃሚ ከስራ ማገድ ወይም ማሰናበት ይችላል።c ባንኩ በምን ዓይነት ሁኔታዎችና በቂ ምክንያቶች እርምጃውን እንደሚወስድ ስልጣን በሰጠው አዋጅ ቁ. 807/2005 ላይ አልተመለከተም። በተጨማሪም እርምጃው የሚወሰድባቸው የኩባንያው ኃላፊዎች የተከሰሱበትን ጉዳይ ባንኩ ፊት ቀርበው ለማስረዳትና ማስተባበያ ማስረጃ ለማቅረብ በአጠቃላይ የመሰማት መብታቸው በአዋጁ አልተጠበቀም።
የኢትዮጵያ ብሮድካስት ባለስልጣን በማስታወቂያ አዋጅ ቁ. 759/2004 አንቀጽ 31/3/ በተሰጠው ስልጣንና ተግባር የውጭ ማስታወቂያን ሳይጨምር የአዋጁን ድንጋጌ በመተላለፍ የተሰራጨን ማንኛውንም ማስታወቂያ ይመረምራል፣ ያግዳል፣ የአፀፋ ማስታወቂያ እንዲወጣ ያዛል። ነገር ግን እርምጃውን ከመውሰዱ በፊት የማስታወቂያውን ባለቤት የመስማት ግዴታ አልተጣለበትም። በእርግጥ ለእርምጃው ምክንያት የሆኑት አብዛኛዎቹ ጉዳዮች ህሊናዊ ፍርድ የሚጠይቁ እንደመሆኑ ማስረጃ-ነክ ክርክሮች አይኖሩም። ሆኖም በእንዲህ ዓይነት ሁኔታ ተቃራኒውን ወገን መስማት የተዛባ አመለካከትን በማጥራት ረገድ ጉልህ ሚና ይጫወታል። በተጨማሪም ባለስልጣኑ የማስታወቂያ ባለቤቶችን እይታ በጥልቀት ይረዳል። ለምሳሌ በአዋጁ ክልከላ ከተደረገባቸው ህግን ወይም መልካም ስነ ምግባር እንደሚጻረሩ የሚቆጠሩ ማስታወቂያዎች መካከል በአንቀጽ 7/6/ እና /8/ የሚከተሉት ተጠቅሰዋል፡
የህብረተሰቡን አካላዊና አእምሯዊ ጤንነትና ደህንነት ለጉዳት የሚያጋልጥ ድርጊት እንዲፈጸም የሚያነሳሳ ማስታወቂያ
ለመልካም ፀባይ ተቃራኒ የሆነ የጽሑፍ መልዕክት፣ ምስል፣ ስዕላዊ መግለጫ፣ ፊልም ወይም መሰል አቀራረብን የያዘ ማስታወቂያ
የአንድን ማስታወቂያ ይዘት በተጠቀሱት የተከለከሉ ተግባራት ስር ለመፈረጅ ጥንቃቄ የተሞላበት ህሊናዊ ፍርድ ይጠይቃል። በእንዲህ ዓይነቱ የውሳኔ አሰጣጥ ውጫዊ ሁኔታዎች ለምሳሌ የውሳኔ ሰጭው ግላዊ፣ ባህላዊና ስነልቡናዊ አቋም ይብዛም ይነስም ተጽዕኖ ያሳድራሉ። ስለሆነም ከአድልኦ የፀዳና ያልተዛባ ውሳኔ ለመስጠት የተቃራኒው ወገን አመለካከትና እይታ ማዳመጥ ወደጎን ሊተው አይገባም።
የአስተዳደር ውሳኔ አሰጣጥ በአስተዳደር ስነ ስርዓት አዋጅ
የአሜሪካው የአስተዳደር ስነ ስርዓት ህግ አስተዳደራዊ ክርክር /adjudication/ መደበኛ ወይም ኢመደበኛ በሚል የተከፈለ ሲሆን መደበኛው ስርዓት በጣም ውስን በሆነ ጉዳዮች ላይ የተገደበና ተፈጻሚነቱም ህግ አውጭው ባመለከታቸው ሁኔታዎች ላይ ብቻ ነው።d በጀርመን እንዲሁ አስተዳደራዊ ክርክሮች መደበኛ እና ኢ-መደበኛ በሚል የሚከፈሉ ሲሆን መደበኛው ተፈጻሚ የሚሆነው ህግ አውጭው በግልጽ ካመለከተ ብቻ ነው።e በየትም አገር ቢሆን በቁጥር ከፍተኛውን ቦታ የሚይዘው የውሳኔ አሰጣጥ ስርዓት ኢ-መደበኛውን ስርዓት ይከተላል። በአሜሪካ 90 ፐርሰንት የሚሆኑት አስተዳደራዊ ጉዳዮች ውሳኔ የሚያገኙት በኢ-መደበኛ የውሳኔ አሰጣጥ ስርዓት ነው። በእንግሊዝ በዳኞች የዳበረው የመሰማት መብትንና የኢ-አድሎአዊነት መርህ አካቶ የያዘው የተፈጥሮ ህግ መሰረታዊ መርህ በሁሉም ውሳኔ ሰጭ አካላት ላይ ወጥ ተፈጻሚነት የለውም። በህግ ያልተቀመጠ የስነ ስርዓት ቅድመ ሁኔታ ባለመሆኑም ዳኞች እንደየሁኔታው እያጠበቡና እያሰፉ በትርጉም በአስተዳደር ውስጥ ኢመደበኛነት እንዲሰፍን አድርገዋል። ወጥነት የአስተዳደር ስነ-ስርዓት ህግ መገለጫ ባህርይ ስላለመሆኑና መደበኛው የውሳኔ አሰጣጥ ስርዓት የኢ-መደበኛው ልዩ ሁኔታ እንደሆነ እንዲሁም ህግ አውጭው የአስተዳደር ውሳኔዎችን እንደ ዓይነታቸው፤ ውስብስብነታቸው፤ በመብት እና ጥቅም ላይ የሚያስከትሉት ክብደት እና ሌሎች ተገቢ መመዘኛዎችን በመለየት ከልል እስከ ጥብቅ የትኛውን ስነ-ስር ዓት መከተል እንዳለባቸው ሊወስን እንደሚገባ በዚህ መጽሐፍ (ክፍል 5.3 ልዩ ሁኔታዎችና የተፈጻሚነት ወሰን) በስፋት የተብራራ በመሆኑ መድገሙ አስፈላጊ አይሆንም። እዚህ ላይ የሚዳሰሰው አዲስ የወጣው የአስተዳደር ስነ-ስርዓት አዋጅ የኢ-መደበኛነትን ፅንሰ-ሀሳብ በምን መልኩ እንዲሁም እስከምን ደረጃ የህጉ አካል እንዳደረገው ይሆናል።
የአገራችን የአስተዳደር ስነ-ስርዓት ህግ ለሁሉም ተቋማት በሁሉም ሁኔታዎች ተፈጻሚ የሚሆን ወጥ እና መደበኛ ስርዓት ዘርግቷል። እንዲህ ዓይነቱ አካሄድ የአስተዳደር ተቋማት ሊሸከሙት ከሚችሉት በላይ ጫና መደረብ ነው።
ለመሆኑ መደበኛ ሲባል ምን ለማለት ነው? አንባቢ ግልጽ መረዳት ይኖረው ዘንድ በሚከተሉት ህጎች ላይ ያሉትን መደበኛ የሚባሉ የክርክር ሂደቶች ቀንጨብ አድርገን እናያለን።
የፋይናንስ ሪፖርት አዘገጃጀትና አቀራረብ አዋጅ ቁጥር 847/2006 ከአንቀጽ 38 እስከ 42
የፌደራል መንግስት ሰራተኞች የዲሲፕሊን አፈጻጸምና የቅሬታ አቀራረብ ስነ ስርዓት የሚኒስትሮች ምክር ቤት ደንብ ቁጥር 77/1994
የዓቃብያነ ህግ የዲሲፕሊን ክስ አቀራረብ፣ ማጣራትና ውሳኔ አሰጣጥ ሥነ-ሥርዓት በተመለከተ የፌደራል የዓቃብያነ ህግ መተዳደሪያ የሚኒስትሮች ምክር ቤት ደንብ ቁ 443/2011 ከአንቀጽ 91 እስከ 94 ድረስ የተዘረጋው ስርዓት
መደበኛው የውሳኔ አሰጣጥ ስርዓት በመደበኛ ፍርድ ቤት የሚካሄደው ሙግት አምሳያ ነው። ጉዳዩን ሰምቶ አከራክሮ ፍርድ መስጠት ለፍርድ ቤቶች መደበኛ ስራቸው ነው። ስለሆነም እያንዳንዱ የክርክር ሂደት በዝርዝር በተጻፈ የስነ-ስርዓት ድንጋጌዎች ይመራል። ድንጋጌዎቹ ልዩነት ሳይደረግ በሁሉም ተከራካሪዎች ላይ ተፈጻሚነት አላቸው።
ሆኖም ለአንድ የአስተዳደር ተቋም ማከራከር ተጉዳኝ እንጂ ዋና ተግባሩ አይደለም። ተቋሙ የተቋቋመበት የራሱ የሆነ ዓላማና ተግባር አለው። ተልዕኮው ይህን ዓላማ በብቃት እና ውጤታማ በሆነ መንገድ ማሳካት ነው። ተቋሙ በህግ የተሰጠውን ተግባር ሲያከናውን በግለሰቦች መብትና ጥቅም ላይ አሉታዊ ውጤት ሊያስከትል የሚችል አስተዳደራዊ እርምጃ ለመውሰድ ይገደዳል። እንደ ፍርድ ቤት ውሳኔ ሁሉ የተቋሙ ውሳኔ በማስረጃ የተደገፈ እና ህጉን መሰረት ያደረገ እና ፍትሐዊ ሊሆን ይገባል። ይህ በተግባር የሚረጋገጠው እርምጃ የሚወሰድበት ግለሰብ ወይም ድርጅት ጥፋተኛ እንዳልሆነና ተጠያቂነት እንደሌለበት በማስረጃ አስደግፎ ማስረዳት ሲችል ነው። በአግባቡ ማስረዳት ይችል ዘንድ ፍሬነገሩና ህጉ የሚጣራበት ይብዛም ይነስም የተወሰነ የክርክር ስርዓት መወሰን ያስፈልጋል። ስርዓቱ መደበኛ ከሆነ ፍርድ ቤት የሚከተለውን ስነ-ስርዓት ይመስላል። ይመስላል እንጂ ግን ግልባጭ አይደለም። የአስተዳደር ተቋም በውሳኔ አሰጣጥ ረገድ መደበኛውን የፍትሐብሔር ስነ-ስርዓት የሚከተል ከሆነ ሙሉ ጊዜና ሀብቱን የሚያጠፋው የተቋቋመበትን ዓላማ በማሳካት ሳይሆን በማከራከከር ብቻ ይሆናል። ከዚህ አንጻር መደበኛ በሚባል የአስተዳደር ክርክር ላይ ተፈጻሚነት የሚሆኑት የስነ-ስርዓት ቅደመ ሁኔታዎች ውስንና በይዘታቸውም ጠቅላላነት የሚስተዋልባቸው ናቸው።
በተቃራኒው ሂደቱ ኢ-መደበኛ ከሆነ በጣም ልል ከመሆኑ የተነሳ የክርክር ስርዓት ብሎ ለመጥራት እንኳን ይከብዳል። በዛ ላይ በይዘቱ እና በአፈጻጸሙ ከተቋም ተቋም ከውሳኔ ውሳኔ ሊለያይ ይችላል። ይህን በምሳሌ ለማስረዳት ያክል የግብርና ሚኒስቴር የሰጠውን የዕፅዋት አዳቃይ መብት ለመሠረዝ ሲወስን፦
•ሀ) ለባለመብቱ መብቱ ሊሰረዝ እንደሆነ በጽሑፍ ያሳውቃል፤
•ለ) ባለመብቱ ተቃውሞ ካለው የጽሑፍ ማስታወቂያ እንደደረሰው በ30 ቀናት ውስጥ ማስረጃ እንዲያቀርብ በጽሑፍ ያሳውቃል፤ እና
•ሐ) ተቃውሞ ቀርቦ ከሆነ ክርክሩን ሰምቶ የመጨረሻ ውሳኔ ይሰጣል
ይህንን እላይ ካየናቸው መደበኛ የክርክር ስርዓት ጋር ስናስተያየው ሚናቸው የተለያየ መርማሪና ከሳሽ እንዲሁም ጥፋትን የሚያስታውቅ የክስ አቤቱታ የለም። ባለመብቱ መብቱ ሊሰረዝ እንደሆነ ሚኒስቴር መ/ቤቱ የራሱን ማጣራት አድርጎ ህጉን አመሳክሮ አስቀድሞ ድምዳሜ ላይ ደርሷል። ለዚህም ነው የመከላከያ መልሱን ሳይሆን ማስረጃውን እንዲያቀርብ የተጠየቀው። ሚኒስቴሩ ውሳኔ የሚሰጠው ክርክሩን ሰምቶ ቢሆንም ተከራካሪ ወገኖች (ከሳሽና ተከሳሽ) የሉም። ስለሆነም ክርክሩን ሰምቶ ሲባል ባለመብቱ የሚያቀርበውን ተቃውሞ ሰምቶ ለማለት ነው። በሚኒስቴሩ ፊት ማስረጃ ከማቅረብና ተቃውሞ ከማሰማት የዘለለ የክርክር ስርዓት የለም።
በመደበኛው የፍርድ ቤት ክርክር ከክስ መሰማት በፊት የተለያዩ ጉዳዮችን የሚወስኑ በርካታ የስነ ስርዓት ድንጋጌዎች አሉ። በፍርድ ቤት ክርክር ተፈጻሚ የሚሆኑት የስነ ስርዓት ቅድመ ሁኔታዎች በባህርያቸው የማያወላዱ ግትር እንደመሆናቸው ለአስተዳደር ክርክር አይመቹም። በአንድ አገር ውስጥ የሚወጣ የአስተዳደር ህግ ውጤታማ አስተዳደርን ሳያሰናክል የዜጎችን መሰረታዊ የመሰማት መብት የሚያስጠብቅ ተለማጭ የውሳኔ አሰጣጥ ስርዓት መዘርጋት ይኖርበታል። ከዚህ አንጻር አዋጁ ሁለት ጉልህ ግድፈቶች ይታዩበታል። በአንድ በኩል የመሰማት መብትን ከክስ መሰማት ጋር አምታቶታል። በዚህ የተነሳ መሰረታዊ የሚባሉትን የመሰማት መብት ድንጋጌዎችን አልያዘም። በሌላ በኩል ተፈጻሚ የሚሆነውን ስርዓት እንደ ጉዳዮች ዓይነት /ማለትም እንደ አስተዳደራዊ ውሳኔው ዓይነት/ መደበኛ እና ኢመደበኛ ስነ ስርዓት መዘርጋት ቢኖርበትም አንድ ወጥ ቅድመ ሁኔታ በመደንገግ ሁሉንም በአንድ ሙቀጫ ወቅጧቸዋል። ይህ ደግሞ በቀልጣፋ አገልግሎት አሰጣጥ እና ውጤታማ አስተዳደር ላይ የሚያስከትለው ግዙፍ ተደራራቢ ችግር በቀላሉ የሚገመት አይሆንም።
በአዋጁ የሚታዩ የውሳኔ አሰጣጥ አጀማመር ብዥታዎች
በመጀመሪያ ደረጃ ውሳኔ /initial decision/ ሆነ በቅሬታ ስርዓት /review decision/ የአስተዳደራዊ ክርክር የሚጀመረው ከማስታወቂያ ነው። በመጀመሪያው ውሳኔ ሰጭው ባለስልጣን ለባለጉዳዩ /ለተከሳሹ/ የክስ ማስታወቂያ ይሰጠዋል። በሁለተኛው ደግሞ የባለጉዳዩ የቅሬታ አቤቱታ ለውሳኔ ሰጭው አካል ይደርሰዋል። የክስ ሆነ የቅሬታ አቤቱታ ለሚመለከተው ወገን እንዲደርስ ግልጽ የሆነ የማስታወቂያ አሰጣጥ ስርዓት ሊኖር ይገባል። በዚህ መጽሀፍ በክፍል 5.3 እንደተመለከተው ማስታወቂያ ተከራካሪው እንዲቀርብ የሚሰጥ መጥሪያ ነው። በይዘቱ ባለጉዳዩ የቀረበበትን ክስ በሚገባ ተረድቶ መልሱን አዘጋጅቶ እንዲያቀርብ የሚያስችለው ሊሆን ይገባል።
የአስተዳደር ስነ ስርዓት አዋጁ ከክስ መሰማት በፊት ያሉ ወሳኝ ሂደቶችን በዝምታ አልፏቸዋል። ሙሉ ትኩረቱን ያደረገው ባለጉዳዩ የአስተዳደር ጉዳይ በሚሰማበት ጊዜ በክርክ ሂደት ሁሉ ተገኝቶ ስለሚከናወነው የአስተዳደር ክርክር ብቻ ነው። በዚህ የተነሳ የውሳኔ አሰጣጥ ስርዓቱን ጎዶሎ አድርጎታል።
የቅድመ ክስ ማስታወቂያ ስርዓትን አስፈላጊነት በተመለከተ የአሜሪካ ጠቅላይ ፍርድ ቤት በአንድ ውሳኔ ላይ እንዳለው
The right to a hearing embraces not only the right to present evidence, but also a reasonable opportunity to know the claims of the opposing party and to meet them. The right to submit argument implies that opportunity; otherwise the right may be but a barren one.f
የፌደራል መንግስት ሰራተኞች የዲሲፕሊን አፈጻጸምና የቅሬታ አቀራረብ ስነ ስርዓት የሚኒስትሮች ምክር ቤት ደንብ ቁጥር 77/1994 በአንቀጽ 11 ላይ ክስን ስለማሳወቅ ከአዋጁ በጣም በተሻለ የሚከተሉትን ድንጋጌዎች ይዟል።
1. የዲስፕሊን ኮሚቴ ክስ የቀረበበት ሠራተኛ መልሱን ይዞ እንዲቀርብ የክሱን ጽሁፍና ማስረጃዎች ቅጅ አያይዞ የክስ ማስታወቂያ ይልክለታል።
2. የክስ ማስታወቂያው ክሱ የሚሰማበትን ቦታ፣ ቀንና ሠዓት የሚገልጽ ሆኖ ክሱ ከሚሰማበት ቀን ቢያንስ ከ 10 ቀናት በፊት ለተከሣሹ መድረስ አለበት።
3. ሠራተኛው ሊገኝ ባለመቻሉ ወይም ለመቀበል ፈቃደኛ ባለመሆኑ የክስ ማስታወቂያውን ለመስጠት ያልተቻለ አንደሆነ በመሥሪያ ቤቱ የማስታወቂያ ሰሌዳ ላይ ተለጥፎ ለ15 ቀናት እንዲቆይ ይደረጋል።
የአዋጁ ችግር የክስ ማስታወቂያን የሚደነግግ ነጠላ ድንጋጌ አለመያዙ ብቻ አይደለም። በአጠቃላይ ከክስ መሰማት በፊት በዝርዝር መካተት የነበረባቸው የአስተዳደር ክርክር መሰረታዊ ድንጋጌዎች በሙሉ ተረስተዋል። የውሳኔ አሰጣጥ አጀማመር በተመለከተ አዋጁ ብዥታ ይነበብበታል። የውሳኔ አሰጣጥ አጀማመር በተመለከተ የሚስተዋለው መሰረታዊ ችግር መንስዔም ይኸው ነው።

የአስተዳደር ጉባዔስያሜና ትርጓሜ

የአስተዳደር ጉባዔ

ስያሜ አስተዳደር ጉባዔ (Administrative Tribunal) ከመደበኛ ፍርድ ቤት ውጭ ያለ ገለልተኛ የዳኝነት አካል ነው። ከተግባራዊ እይታ አንፃር ከመደበኛ ፍርድ ቤትና ከአስተዳደር መስሪያ ቤት ከፊል ባህሪያትን ይጋራል። ሁለት ባህሪያትን በአንድ ጊዜ ቀይጦ በመያዙ ሙሉ በሙሉ ‘እዚህ ወይም እዚያ’ ብሎ መፈረጅ ይከብዳል። ከፊል ጎኑ አስተዳደራዊ ከፊሉ ደግሞ ዳኝነታዊ በመሆኑ ቁርጥ ያለ መደብ የለውም።a
ይህን ድርብ መልኩን የሚያንፀባርቅ ትርጓሜ ከማየታችን በፊት ‘የአስተዳደር ጉባዔ’ የሚለው አገላለጽ ከቋንቋ አጠቃቀም አንጻር በዚህ መጽሐፍና በሌሎች አገራት ግልጋሎት ላይ የዋለበትን መንገድ በጥቂቱ ማውሳት ያስፈልጋል። በአገራችን በተለምዶ ‘የአስተዳደር ፍርድ ቤት’ ስንል በእንግሊዝ፣ በአውስትራሊያና በሌሎች አገራት Administrative Tribunal በመባል የሚታወቀውን ከላይ የተጠቀሰውን ከመደበኛ ፍርድ ቤት ውጭ ያለ አስተዳደራዊ ክርክሮችን ለመዳኘት የተቋቋመ አካል ማለታችን ነው። ሆኖም አማርኛውን ከእንግሊዝኛው ጋር ስናዛምደው የአስተዳደር ፍርድ ቤት እና Administrative Tribunal አቻ መልዕክት አያስተላልፉም። የአስተዳደር ፍርድ ቤትን በትክክል የሚገልጸው እንግሊዝኛ Administrative Court ሲሆን የእንግሊዝኛውን ‘Administrative Tribunal’ የሚወክል የአማርኛ ቃል ደግሞ ‘የአስተዳደር ጉባዔ ነው።
Administrative Court በእንግሊዝ አጣሪ ዳኝነት ስልጣን ያለውን የከፍተኛውን ፍርድ ቤት የሚጠቁም ሲሆን ‘የአስተዳደር’ የሚለው ቅጥያ የተጨመረበት በአጣሪ ዳኝነት (Judicial Review) ስልጣኑ እንጂ ከአስተዳደሩ (ከስራ አስፈፃሚው) የመንግስት አካል ጋር ቅርበት ሆነ ግንኙነት ስላለው አይደለም። ፍርድ ቤቱ ሙሉ በሙሉ መደበኛ ፍርድ ቤት ነው። በጀርመን ‘Administrative Court’ የሚለው መጠሪያ ከታች ወደ ላይ ራሳቸውን ችለው ከተቋቋሙት አምስትb ዓይነት መደበኛ ፍርድ ቤቶች መካከል አንደኛው ነው።c ወደ ፈረንሳይ ስንመጣ Administrative Court በብዙ መልኩ ‘ፀጉረ-ልውጥ’ ፍርድ ቤት ነው። በአወቃቀሩ የሥራ አስፈፃሚው አካል ሲሆን በዳኝነት ተግባሩ ከመደበኛው ፍ/ቤት ጋር የሚስተካከል ነጻነት ያለው ገለልተኛ የዳኝነት ተቋም ነው። በአደረጃጀቱ የወንጀልና የፍትሐብሔር ጉዳዮችን እንደሚያዩት መደበኛ ፍርድ ቤቶች የመጀመሪያ ደረጃ፣ የይግባኝ ሰሚ እና የሰበር ስልጣን ያላቸው የፍርድ ቤት ሰንሰለቶች አሉት።
በዚህ መጽሐፍ ‘የአስተዳደር ጉባዔ’ የሚለው አገላለጽ ጥቅም ላይ የዋለው በእንግሊዝ፣ በጀርመንን አሊያም በፈረንሳይ ያለውን Administrative Court በማመልክት ሳይሆን በተቃራኒው የእንግሊዝኛውን Administrative Tribunal አቻ ትርጉም በመወከል ነው።
ወደ ትርጓሜው ስንመጣ ምሁራን ከተግባራቱ አንጻር በሚከተለው መልኩ ገልጸውታል።
Broadly, a tribunal is an adjudicative body, empowered to hear and decide disputes in particular circumstances. Tribunals are sometimes referred to as court substitutes, in that they have the power to make legally enforceable decisions, but they are regarded as having the advantages over courts of speed, cheapness, informality, and expertise.d
Tribunal ቃሉ ሲተረጎም ‘ችሎት’ ወይም ‘ዳኛው የሚያስችልበት ቦታ’ (seat of the judge)፣ ጉባዔ፣ ሸንጎ ማለት ነው። ስለሆነም የአስተዳደር ጉባዔ (Administrative Tribunal) ማለት በህግ ተለይተው የተደነገጉ የአስተዳደር ክርክሮችን ሰምቶ የመወሰን ስልጣን ያለው የዳኝነት አካል ማለት ነው። በስልጣኑ ስር የሚያያቸው ጉዳዮች በዋነኛነት በግለሰብና በመንግስት መካከል የሚነሱ ክርክሮችን ቢሆንም አልፎ አልፎ በግለሰቦች መካከል የሚፈጠሩ ክርክሮችን (ለምሳሌ የአሠሪና ሠራተኛ ጉዳይ ወሳኝ ቦርድ) ይዳኛል።
አስፈላጊነት እና ጠቀሜታ
እንደ ፕሮፌሰር ዌድና ፎርሲይዝ እይታ አስተዳደራዊ ደንብና መመሪያ የመደንገግ ስልጣን የአስተዳደር ህግ ዋነኛ መገለጫ ነው።e የአስተዳደር ጉባዔዎች ከሚሰጡት ግልጋሎትና እያሳዩት ካለው ፈጣን ዕድገት አንጻር በሁለተኛነት የህጉ መገለጫ አድርገን ብንወስዳቸው አንሳሳትም። እነዚህ የዳኝነት ተቋማት ከጊዜ ወደ ጊዜ በቁጥርና በዓይነት እየበዙ መምጣታቸውና የዳኝነት ስልጣናቸው ክልል እየሰፋ መሄዱ የአስተዳደር ህግ ትልቁ ስኬት እንደሆነ የመስኩ ምሁራን በአፅንኦት የሚገልፁት ጉዳይ ሆኗል።f ፒተር ኬን ይህን ስኬት እንደሚከተለው ይገልጸዋል።
One of the most significant, large-scale and enduring constitutional developments of the past 150 years has been the creation of a set of governmental institutions known, in major common law jurisdictions outside the United States, as ‘tribunals’.g
የአስተዳደር ጉባዔዎች የመፈጠራቸው ዋነኛ ምክንያት ዜጎች በአነስተኛ ወጪና በአጭር ጊዜ ውስጥ የተፋጠነ ፍትህ እንዲያገኙ ለማስቻል ነው። በብዙ አገራት (ለምሳሌ በእንግሊዝና አውስትራሊያ) እነዚህ የዳኝነት አካላት ከሞላ ጎደል ይህን ዓላማቸውን ከግብ በማድረስ ውጤታማ ሆነዋል። በህግ የሚሰጣቸው የዳኝነት የስልጣን ክልል ከመደበኛ ፍርድ ቤቶች አንጻር ውስን ቢሆንም በመንግስትና በግለሰብ ብሎም በግለሰቦች መካከል የሚነሱ ጉዳዮችን ለምሳሌ በጤና፣ በትምህርት፣ በጨረታ፣ በፈቃድ አሰጣጥ፣ ስደተኞችና ሌሎች ዘርፈ ብዙ ጉዳዮች በአጭር ጊዜ ውስጥ እልባት በመስጠት እንደ አማራጭ የሙግት መፍቻ መንገድ ውጤታማና ፍሬያማ ለመሆን በቅተዋል።
ስለ አስተዳደር ጉባዔ ስኬትና ውጤታማነት ስንነጋገር ኢትዮጵያ ውስጥ የምናገኘው እውነታ የዚህ ተቃራኒ ነው። ለዚህም ብዙ ምክንያቶች ይጠቀሳሉ። በዋነኛነት ግን ሁለቱን ማንሳቱ አግባብነት አለው። የመጀመሪያው ዋነኛ ምክንያት በኢትዮጵያ ውስጥ የአስተዳደር ጉባዔዎች በፍትህ ስርአቱ ውስጥ ሙሉ በሙሉ መዘንጋታቸውና ህገ መንግስታዊ ቦታቸው ጥርት ብሎ አለመታወቁ በዚህም ምክንያት ወጥ፣ ነፃና ውጤታማ አደረጃጀት የሌላቸው መሆኑ ነው።h
በሁለተኛነት ስለ አስተዳደር ፍርድ ቤት ያለው ግንዛቤና እይታ ራሳቸውን እንደቻሉ የፍትህ ስርዓቱ ተጓዳኝ ተቋማት ሳይሆን በአስተዳደር መስሪያ ቤቶች ስር ያሉ ቅሬታ ሰሚ አካላት ተደርገው መቆጠራቸው ነው።
ከጠቀሜታቸው አንጻር በአነስተኛ ወጪ፣ ቀላል በሆነ የክርክር ስነ ስርዓት፣ ፈጣን የአስተዳደር ፍትህ በመስጠት ለዜጎች የሚያበረከረቱት አስተዋፅኦ እጅጉን የጎላ ነው።i በተለይ በመንግስትና በግለሰብ መካከል የሚነሱ እጅግ በርካታ አስተዳደራዊ ክርክሮችን በተሻለና ውጤታማ በሆነ መንገድ በመፍታት የፍርድ ቤቶችን ጫና ያቃልላሉ።
በፍርድ ቤት ያለው የክስ ሂደት የተንዛዛ ከመሆኑም ባሻገር ከፍተኛ ወጪ ስለሚጠይቅ በተለይ ለድሃው የህብረተሰብ ክፍል በቀላሉ ፍትህ ማጎናፀፍ ይሳነዋል። ይህም ከአስተዳደሩ ጋር በተያያዘ ለሚነሱ ክርክሮች ሁለት ጉዳቶችን ያስከትላል። በአንድ በኩል በተንዛዛ ክርክር ምክንያት ውጤታማ አስተዳደር አይኖርም። በሌላ በኩል ዜጎች በፍትህ እጦት ይንገላታሉ።
ሌላው ጠቀሜታ ልዩ ዕውቀት ያካበተ የሰው ኃይል በማፍራት ረገድ የሙያ ክህሎትን ማጎልበታቸው ላይ ነው። አብዛኛዎቹ ጉባዔዎች የሚያዩት ጉዳይ ውስን ከመሆኑ አንጻር ተደጋጋሚ ጉዳዮች ቀርበው መወሰናቸው የአስተዳደር ዳኛው በመስኩ ሰፊ ተሞክሮና ዕውቀት እንዲቀስም ያስችለዋል። በተጨማሪ የአስተዳደር ክርክሮችን የሚያየው ዳኛ በቦታው ሲሾም ከህግ ዕውቀት በተጨማሪ ስለሚያየው ጉዳይ ልዩ እውቀት ስለሚኖረው የህግ ዕውቀት ብቻ ኖሮት የተለያዩ ዓይነት ጉዳዮችን ከሚያየው የመደበኛ ፍርድ ቤት ዳኛ በተሻለ መልክ ውጤታማ ውሳኔ ለመስጠት ተመራጭ ያደርገዋል። የአስተዳደር ዳኞች ከህግ ዕውቀት በተጨማሪ ለጉዳዩ የሚያስፈልገውን ሙያ የጨበጡ በመሆኑ በክርክር ወቅት ሊነሱ የሚችሉ ህግ ነክ ያልሆኑ ጭብጦችን በቀላሉ ተረድተው ውሳኔ ላይ ለመድረስ ያስችላቸዋል።
ለማጠቃለል ያህል የሚከተሉትን ነጥቦች እንደ አስተዳደር ጉባዔ ጠቃሜታዎች መጥቀስ እንችላለን።
ጉዳዩን ሰምቶ ለመወሰን አጭር ጊዜ የሚፈጅ በመሆኑ ያለ ረጅም ቀጠሮ ፈጣን ውሳኔ ይሰጣል።
በአስተዳደር ክርክር አብዛኛውን ጊዜ ጠበቃ ማቆም አስፈላጊ ባለመሆኑና መዝገብ ለማስከፈት መጠነኛ ወይም ከነጭራሹ ክፍያ ስለማይኖር የተከራካሪዎችን ወጪ ይቆጥባል።
በቦታው የሚቀመጠው የአስተዳደር ዳኛ ለጉዳዩ ልዩ እውቀት ያለው በመሆኑ የተሻለ ውሳኔ ይሰጣል።
መደበኛውን ስነ ስርዓትና የማስረጃ ህግ የመከተል ግዴታ ሳይኖርበት እንደየሁኔታው ተፈጻሚ የሚሆኑ ኢ-መደበኛ የስነ ስርዓት ደንቦች ላይ ተመርኩዞ ክርክሩን በመምራት የተንዛዛ የክርክር ስርዓትን ያስቀራል።
አስፈላጊነቱና ጠቀሜታው እንዳለ ሆኖ ደካማ ጎኑንም በጥቂቱ መዳሰሱ ጥቅምና ጉዳቱን ከመመዘን አንጻር ፋይዳው የጎላ ነው። ከደካማ ጎኖች መካከል ጥቂቶቹ የሚከተሉት ናቸው።
በጊዜ ሂደት የተወሰኑ የአስተዳደር ጉባዔዎች መለያቸው የሆነውን ኢ-መደበኛ ስነ ስርዓት በመተው ጥብቅ የስነ ስርዓት ደንቦች የሚከተሉ ፍርድ ቤቶች እየሆኑ መጥተዋል።
በቀጥታም ሆነ በተዘዋዋሪ በስራ አስፈፃሚው እጅ ስለሚወድቁ ነፃና ገለልተኛ አካላት አይደሉም።
አንዳንዶቹ የሰለጠነ የሰው ኃይል የላቸውም። ለውሳኔያቸው በቂ ምክንያት አይሰጡም።
በአስተዳደር ፍርድ ቤት ተከራካሪ የሆነ ባለ ጉዳይ የህግ እርዳታ አያገኝም።
መለያ ባህሪያት
የአስተዳደር ጉባዔን ከመደበኛው ፍርድ ቤት ጋር የሚያመሳስለው ነጥብ ቢኖርም ከፊል ጎኑ አስተዳደራዊ እንደመሆኑ የራሱ ባህርያት አሉት። በአጠቃላይ መለያ ተደርገው ሊወሰዱ የሚችሉ መሰረታዊ መገለጫዎች የሚከተሉት ናቸው።
በህግ መቋቋም
የአስተዳደር ጉባዔ ሊቋቋም የሚችለው ፓርላማው (የተወካዮች ምክር ቤት) በሚያወጣው አዋጅ ነው። ህግ አውጪው አንድን የአስተዳደር ፍርድ ቤት ሲያቋቁም ፖሊሲን መሰረት ያደረገ ምክንያት ተንተርሶ ሲሆን ይህም የመንግስት አስተዳደርን ውጤታማና ቀልጣፋ ለማድረግ ወይም ዜጎች በአስተዳደራዊ ጉዳዮች ላይ ርትዐዊ ዳኝነትና አስተዳደራዊ ፍትህ እንዲያገኙ አማራጭ የሙግት መፍቻ መንገድ ማቅረብ ሊሆን ይችላል። በዚህ መሰረት በኢትዮጵ ውስጥ የሚገኙ የአስተዳደር ጉባዔዎች ማቋቋሚያ አዋጅ ከፊሎቹ እንደሚከተለው ይዘረዘራሉ።
የአሰሪና ሰራተኛ ጉዳይ ወሳኝ ቦርድ
ስለ አሰሪና ሰራተኛ ጉዳይ የወጣ አዋጅ ቁ. 1156/2011 አንቀጽ 145/1/ እና /2/
የታክስ ይግባኝ ኮሚሽን
የፌደራል ታክስ አስተዳደር አዋጅ ቁ. 983/2008 አንቀጽ 86/1/
የመንግስት ሰራተኞች አስተዳደር ፍ/ቤት
የፌደራል መንግስት ሠራተኞች አዋጅ ቁ.1064/2010 አንቀጽ 79
የማህበራዊ ዋስትና ይግባኝ ሰሚ ጉባዔ
የመንግስት ሠራተኞች ጡረታ አዋጅ ቁ. 714/2003 አንቀጽ 57
የንግድ ውድድርና የሸማቾች ጥበቃ ይግባኝ ሰሚ አስተዳደራዊ ፍርድ ቤት
የንግድ ውድድርና የሸማቾች ጥበቃ አዋጅ ቁ. 813/2006 አንቀጽ 33
የስደተኞች ጉዳይ ይግባኝ ሰሚ ጉባዔ
የስደተኞች ጉዳይ አዋጅ ቁ. 1110/2011 አንቀጽ 17
የመሬት ይዞታ ማረጋገጥ ቅሬታ ሰሚ ጉባዔ
የከተማ መሬት ይዞታ ምዝገባ አዋጅ ቁ. 818/2006
የአእምሯዊ ንብረት ትሪቡናል
የቅጅና ተዛማጅ መብቶች ጥበቃ (ማሻሻያ) አዋጅ ቁ. 872/2007
የፋይናንስ ሪፖርት አዘገጃጀትና አቀራረብ ይግባኝ ሰሚ ጉባዔ
የፋይናንስ ሪፖርት አዘገጃጀትና አቀራረብ አዋጅ ቁ. 847/2006 አንቀጽ 48
የከተማ ቦታ ማስለቀቅና የካሳ ጉዳዮች ይግባኝ ሰሚ ጉባዔ
የከተማ ቦታን በሊዝ ስለመያዝ የወጣ አዋጅ ቁ. 721/2004 አንቀጽ 30
የፌደራል ዓቃብያነ ሕግ አስተዳደር ጉባኤ
የፌደራል ጠቅላይ ዓቃቤ ህግ ማቋቋሚያ አዋጅ ቁ. 943/2008 አንቀጽ 12/1/
የህንፃ ግንባታ ይግባኝ ሰሚ ቦርድ
ደንብ ቁ. 243/2003 የሚኒስትሮች ምክር ቤት የህንፃ ደንብ አንቀጽ አንቀጽ 21/1/
የምርት ገበያ ባለስልጣን
የኢትዮጵያ ምርት ገበያ ባለስልጣን ለማቋቋም የወጣ አዋጅ ቁ. 551/1999 አንቀጽ 7
የኢንቨስትመንት ቦርድ
ደንብ ቁ. 313/2006 የኢትዮጵያ ኢንቨስትመንት ቦርድንና የኢትዮጵያ ኢንቨስትመንት ኮሚሽን ማቋቋሚያ የሚኒስትሮች ምክር ቤት ደንብ
የመንግስት ግዥና አቤቱታ አጣሪና ዉሳኔ ሰጪ ቦርድ
የኢትዮጵያ ፌዴራል መንግሥት የግዥና የንብረት አስተዳደር አዋጅ ቁጥር 649/2001 ዓ.ም አንቀጽ 70/1/
የመስኖ ውሃ ተጠቃሚዎች ማኅበር የክርክር አወሳሰን ኮሚቴ
የመስኖ ውሃ ተጠቃሚዎች ማኅበራት አዋጅ ቁጥር 841/2006 አንቀጽ 56
የከተማ መሬት ይዞታ ማረጋገጥ ቅሬታ ሰሚ ጉባዔ
የከተማ መሬት ይዞታ ማረጋገጥ እና ምዝገባ የሚኒስትሮች ምክር ቤት ደንብ ቁጥር 324/2006 አንቀጽ 22
የክሪፕቶ መሠረተ ልማት ካውንስል
የኤሌክትሮኒክ ፊርማ አዋጅ ቁ. 1072/2010 አንቀጽ 50
አስገዳጅ ውሳኔ
የአስተዳደር ጉባዔዎች ክርክሩን ሰምተው የሚሰጡት ውሳኔ እንደማንኛውም የመደበኛ ፍርድ ቤት ውሳኔ ተፈፃሚነት ያለው አስገዳጅ ወይም አሳሪ ውሳኔ ነው። ተፈፃሚና አሳሪ የሆነ ውሳኔ የማይሰጥ አካል እንደ አስተዳደር ጉባዔ ለመቁጠር ያስቸግራል። ስለሆነም የዲሲፕሊን ኮሚቴዎችና ሌሎች በህግ ወይም በየመ/ቤቱ የሚቋቋሙ አጣሪና መርማሪ አካላት ከአስተዳር ጉባዔ ማእቀፍ ውጪ ናቸው። የጠበቆች ዲሲፕሊን ጉባዔj ከአገር ማስወጫ ትዕዛዝ ላይ አቤቱታ ሰሚ ኮሚቴk የይቅርታ ቦርድl የጤና ሙያ ስነ ምግባር ኮሚቴm የቱሪስት አገልግሎት ቅሬታ ሰሚ ኮሚቴn የአመክሮ ኮሚቴo የደህንነተ ህይወት ቅሬታ ሰሚ ኮሚቴp ሁሉም የመወሰን ስልጣን ላለው ሚኒስቴር ወይም የበላይ አካል የውሳኔ ሀሳብ ከማቅረብ በስተቀር አስገዳጃ ውሳኔ ማስተላለፍ የማይችሉ በመሆኑ እንደ አስተዳደር ጉባዔ አይፈረጁም።
ስነ-ስርዓት
የአስተዳደር ጉባዔ የመቋቋሙ ዐቢይ ምክንያት በአነስተኛ ወጪና ቀላል የክርክር ስርዓት ቀልጣፋ ፍትህ መስጠት በመሆኑ በመደበኛው ፍ/ቤት የክርክር ሂደት ተፈፃሚ የሚሆኑት ጥብቅና የማያወላዱ ድንጋጌዎች ተፈፃሚ አይሆኑበትም። ሆኖም ለመሰረታዊ የስነ-ስርዓት ደንቦች ተገዢ መሆን አለበት።
ተፈጻሚ የሚሆኑት የስነ-ስርዓት ድንጋጌዎች አልፎ አልፎ በማቋቋሚያ አዋጁ ላይ የሚዘረዘሩ ሲሆን አብዛኛውን ጊዜ ግን ጉባዔው የራሱን ስነ-ስርዓት በውስጠ ደንብ እንዲወስን ስልጣን ይሰጠዋል። ከአነስተኛ መሰረታዊ የስነ-ስርዓት ቅድመ ሁኔታዎች መካከል የተከራካሪ ወገኖች ክርክርና ማስረጃ የማቅረብ፣ (የመሰማት መብት) አድሎአዊ ያልሆነ ውሳኔ ወይም ፍትህዊ ውሳኔ መስጠት እንዲሁም በማስረጃና በምክንያት የተደገፈ ውሳኔ መስጠት በዋናነት ይጠቀሳሉ።
የአስተዳደር ጉባዔን ከመደበኛው ፍ/ቤት በስነ-ስርዓት ረገድ የተለየ የሚያደርገው ለፍትሀዊ ስነ-ስርዓት ህጉ ተገዢ ያለመሆኑ ብቻ ሳይሆን ባመቸው መንገድ የሚመራበትን ስነ-ስርዓት በራሱ ለመወሰን ስልጣን የተሰጠው መሆኑ ጭምር ነው። ይህም በተለዋዋጭ ሁኔታዎች ውስጥ የተለያየ ስነ-ስርዓት ተፈፃሚ በማድረግ እንደየሁኔታው እንዲለጠጥ ይረዳዋል። ተለጣጭነቱ ግን ወጥ አሰራርን ጨርሶ በማጥፋት ወደ በዘፈቀደ አካሄድ የሚያመራ መሆን የለበትም። ከጉዳይ ጉዳይ ቢለያይም በተለጣጭነት እና ወጥ አሰራር መካከል ሚዛኑን የሚጠብቅ መስመር ሊኖር ይገባል። ጠቅለል ባለ አነጋገር የመደበኛ ፍ/ቤቶች የማያወላዳ ግትር የስነ-ስርዓት አካሄድ በአስተዳደር ፍ/ቤቶች ተፈፃሚ አለመሆኑ በአካሄዳቸው ተለጣጭነት ውጤታማ እንዲሆኑ የተመቻቸ እድል ይሰጣቸዋል።
የዳኞች ሚና
በስነ-ስርዓት ረገድ በኮመን ሎው እና ሲቪል ሎው አገራት መካከል ያለው የመርማሪ (inquistiorial) እና የሙግታዊ (adversarial) አቀራረብ የአስተዳደር ጉባዔና የመደበኛ ፍ/ቤት የልዩነት ነጥብ ተደርጐ ይወሰዳል። በሁለቱ የህግ ስርዓቶች ጉባዔዎች በጉዳዩ ወይም በክርክሩ ላይ ካላቸው ቀጥተኛ ተሳትፎ አንጻር አካሄዳቸው የመርማሪነት እንደሆነ ስምምነት አለ። ከስምምነቱ ባሻገር ብዙዎቹ የመስኩ ባለሙያዎች የአስተዳደር ጉባዔ ይህን መርማሪ አካሄድ መከተል እንዳለበት ጠንካራ መከራከሪያ ያቀርባሉ።
እንደ ፒተር ሌይላንድ እና ቴሪውድስ ገለጻ፤
የአስተዳደር ጉባዔ መርማሪ የስነ-ስርዓት አቀራረብ መከተል ይኖበታል። ይህ ሲሆን ነው በጉዳዩ ላይ በቀጥታ ምርመራ በማድረግ ፍትህ መሰራቱን ማረጋገጥ የሚችለው።
መርማሪ በሆነው አካሄድ እውነትን ፈልፍሎ ማውጣት ለተከራካሪ ወገኖች ብቻ የሚተው ሳይሆን ችሎቱን የሚመራው ዳኛም በንቃት ይሳተፍበታል። ይህ መርማሪ የክርክር አመራር ስርዓት በመደበኛው የፍትሐ ብሔር ሙግት ላይም የሚታይ ቢሆንም በገዘፈ መልኩ በተጨባጭ የሚንፀባረቀው ግን በአስተዳደር ጉባዔ በሚካሄዱ ክርክሮች ላይ ነው።
ቁጥብነት
ቁጥብነት የአስተዳደር ጉባዔ ዋነኛ መገለጫው ነው። የክርክር ሂደቱ እንደ መደበኛው ፍ/ቤት ከፍተኛ ወጪን አይጠይቅም። ተከራካሪ ወገኖች ለሚያቀርቡት አቤቱታ በመደበኛው ታሪፍ መሰረት ዳኝነት አይከፍሉም። አብዛኛውን ጊዜ የጠበቃ ውክልና አስፈላጊ ስለማይሆን ተጨማሪ ወጪ አይኖርም። ውሳኔ ከተሰጠም በኋላ ወጪና ኪሳራ በማቻቻል የሚታለፍ ሲሆን አልፎ አልፎ አነስተኛ ኪሳራ ሊወሰን ይችላል።
ስልጣንና ተግባር
የአስተዳደር ጉባዔዎች የዳኝነት የስልጣን ክልል (Judicial Jurisdiction) ጠባብና በህግ ተለይተው በተጠቀመጡ ውሱን ጉዳዮች ላይ ብቻ የተገደበ ነው። በአንጻሩ መደበኛ ፍ/ቤቶች እርስ በርሳቸው የይዘት ቅርበትና ዝምድና የሌላቸውን የተለያዩ የህግ ክፍሎችን የሚመለከቱ ዘርፈ ብዙ ጉዳዮች ላይ የዳኝነት ስልጣን አላቸው። ጠባብ የሆነው የዳኝነት ስልጣን ልዩ እውቀትን በማጐልበት ረገድ የጐላ አሰተዋጽኦ ያበረክታል። ለምሳሌ የአሰሪና ሰራተኛ ጉዳይ ወሳኝ ቦርድ የዳኝነት ስልጣን በአሰሪና ሰራተኛ መካከል በሚነሱ የወል የስራ ክርክሮች ላይ ብቻ ነው።q የታክስ ይግባኝ ኮሚሽን እንዲሁ የግብር አሰባሰብና ጉምሩክን የሚመለከቱ ጉዳዮችን ብቻ የሚያይ ሲሆን የማህበራዊ ዋስትና ይግባኝ ሰሚ ጉባኤ ከጡረታ መብትና ጥቅም ጋር በተያያዘ የዳኝነት ስልጣን አለው።
ምንም እንኳን የጉባዔዎች የዳኝነት ስልጣን በጥቅሉ ሲቀመጥ ጠባብ ቢመስልም በስራቸው ከሚወድቁት ጉዳዮች ብዛትና ከሚነሱት ጭብጦች ዓይነት አንጻር ስልጣናቸው ትንሽ የሚባል አይደለም። ለአብነት ያህል የማህበራዊ ዋስትና ይግባኝ ሰሚ ጉባኤ ምንም እንኳን የስልጣኑ ክልል የጡረታ መብትና ጥቅም የሚመለከቱ ጉዳዮች ቢሆንም ጉባዔው በኢትዮጵያ ውስጥ ያለ ማንኛውም ጡረተኛ የሚያቀርበውን ይግባኝ ስለሚሰማ በአይነት ሆነ በቁጥር በርካታ ጉዳዮችን ያስተናግዳል።
ከዳኝነት ስልጣን በተጨማሪ በክርክሩ ሂደት የሚኖረው ስልጣን ከባህርያቱ አንጻር መጠቀስ ያለበት ጉዳይ ነው። የአስተዳደር ጉባዔ ከፊል የዳኝነት አካል እንደ መሆኑ ከሞላ ጐደል መደበኛ ፍርድ ቤት የሚኖሩትን ስልጣንና ተግባራት ይጋራል። ስለሆነም በማቋቋሚያ አዋጅ ላይ ተለይቶ በግልፅ ቢመለከትም ባይመለከትም እንደ ማንኛውም ፍ/ቤት ተከራካሪ ወገኖችና ምስክሮች እንዲቀርቡ ወይም ቃላቸውን እንዲሰጡ የማድረግ፣ የመሀላ ወይም የማረጋገጫ ቃል የመቀበል፣ ለክርክሩ በማስረጃነት አስፈላጊ የሆኑ ሰነዶች ከሚመለከተው ሰው ወይም ድርጅት እንዲቀርቡ የማድረግ ብሎም በማናቸውም ድርጅት ውስጥ ገብቶ አስፈላጊ መረጃዎችን የመሰብሰብና ምስክሮችን የመስማት የመሳሰሉ ተግባራትን ለማከናወን ስልጣን አለው። በተጨማሪም በክርክሩ ወቅት የሚያስተላልፋቸው ትእዛዞችና ውሳኔዎች አስገዳጅ ተፈጻሚነት አላቸው።
የእነዚህ ባህሪያት መኖር ከመደበኛ ፍ/ቤት ጋር በተያያዘ ለሚነሱ ሁለት ጭብጦች የጠራ መልስ ይሰጠናል። የመጀመሪያው በክርክር ሂደት ፍ/ቤት የመድፈር ውጤትን ይመለከታል። የአስተዳደር ጉባዔ በያዘው ጉዳይ ላይ በክርክር ወቅት የፍ/ቤት መድፈር ወንጀል በተፈጸመ ጊዜ እንደ መደበኛ ፍርድ ቤት ወዲያውኑ ቅጣት ማስተላለፍ ይችላል? ለሚለው ጥያቄ ዳኝነታዊ የሆነው ባህርዩ አዎንታዊ መልስ ይሰጠናል። በወንጀል ህግ አንቀጽ 449 ላይ የተመለከተው ፍ/ቤትን የመድፈር ወንጀል ከሚያቋቁሙት ህጋዊ ክፍሎች መካከል በድንጋጌው ላይ ከተመለከቱት ድርጊቶች መኖር በተጨማሪ ድርጊቱ በፍ/ቤት፣ ምርመራ ወይም የዳኝነት ስራ በሚከናወንበት ወቅት መሆን አለበት። የአስተዳደር ጉባዔ በከፊልም ቢሆን ዳኝነታዊ ስልጣን ያለው የዳኝነት አካል እንደመሆኑ የጉባዔው ዳኛ ላይ ማፌዝ፣ መዛት፣ መሳደብ ወይም በማናቸውም መንገድ ስራውን ማወክ የፍ/ቤት የመድፈር ወንጀል ነው። ስለሆነም ድርጊቱ በተፈፀመ ጊዜ ዳኛው ወዲያውኑ በጥፋተኛው ላይ ቅጣት ሊወስንበት ይችላል።
በሁለተኛነት ተያይዞ የሚነሳው ጭብጥ በጉባዔ ፊት ሀሰተኛ ቃል ወይም ምስክርነት መስጠት በወንጀል የማስቀጣቱ ሁኔታ ነው። በወንጀል ህግ አንቀጽ 425 እና 453 ላይ ተከራካሪ ወገን የሚሰጠው ሀሰተኛ ቃል እና ሀሰተኛ የምስክርነት ቃል፣ አስተያየት ወይም ትርጉም በመደበኛ ፍ/ቤት ፊት ብቻ ሳይሆን የዳኝነት ነክ ስልጣን ባለው አካል ፊት የተፈፀመ ከሆነ በወንጀል ያስቀጣል። ምንም እንኳን የወንጀል ህጉ በግልፅ ስለ አስተዳደር ጉባዔ ባያወራም ‘የዳኝነት ነክ ስልጣን ያለው አካል’ ከፊል የዳኝነት ስልጣን ያለውን የአስተዳደር ጉባዔን እንደሚጨምር ግልፅ ነው።
አመዳደብ
ጉባዔዎች እንደ ቅርጻቸው፣ ስልጣናቸውና አወቃቀራቸው የተለያየ መልክ ይዘው ይቋቋማሉ። አንድ የመስኩ ምሁር ከዳኝነት ስልጣናቸው እና መዋቅራቸው አንጻር በአራት መንገዶች እንደሚከተለው ይከፋፍላቸዋል።r ይኸውም፤
ልዩ (ውስን) እና ሁሉን አቀፍ (ሁለገብ ወይም ዘርፈ ብዙ)
ነጠላ እና ድርብ (አንድ እርከን እና ሁለት እርከን)
የግል እና የአስተዳደር ክርክር ሰሚ
የመጀመሪያ ደረጃ እና አጣሪ
ልዩ እና ሁሉን አቀፍ
ልዩ የአስተዳደር ጉባዔ ስልጣኑ በአንድ ውስን ዘርፍ ላይ ብቻ የተገደበ ነው። በእኛ አገር የሚገኙት ጉባዔዎች ሁሉም በልዩ የአስተዳደር ጉባዔ ስር ይመደባሉ። ለምሳሌ የአሰሪና ሰራተኛ ጉዳይ ወሳኝ ቦርድ የሚያያቸው ጉዳዮች የወል ስራ ክርክሮችን ብቻ ሲሆን የመንግስት ሰራተኞች የአስተዳደር ፍ/ቤት በበኩሉ በመንግስት ሰራተኞች የሚቀርቡ የስራ ክርክር ቅሬታዎችን ተቀብሎ ዳኝነት ይሰጣል።
ሁሉን አቀፍ የሚባለው ደግሞ በአንድ ጉዳይ ላይ ሳይወሰን ተቀራራቢነት የሌላቸው ዘርፈ ብዙ የአስተዳደር ክርክሮችን ለማየትና ለመዳኘነት ሰፊ ስልጣን ተሰጥቶት የሚቋቋም የአስተዳደር ጉባዔ ነው። ስለሆነም ከንግድ ፈቃድ መሰረዝ አንስቶ እስከ የዩኒቨርሲቲ ተማሪ መባረር፣ የንግድ ድርጅት መዘጋት፣ ከአገር የማስወጣት እርምጃ፣ የጡረታ መብት አወሳሰን ወዘተ…ሁሉንም ጠቅልሎ በመያዝ በተለያዩ የአስተዳደር ክርክሮች ላይ ዳኝነት ይሰጣል። ይህን መሰሉ የአስተዳደር ጉባዔ በመዋቅርና በአደረጃጀት ራሱን የቻለ ህጋዊ ሰውነት ያለው ተቋም ሆኖ የሚቋቋም ሲሆን በስሩም የተለያዩ ጉዳዮችን የሚያዩ ችሎቶች ይኖሩታል፡
አሀዳዊ ቅርጽ ይዞ የሚቋቋም ሁሉን አቀፍ የአስተዳደር ጉባዔ ከውጤታማነት አንጻር ሲታይ በብዙ መልኩ ተመራጭነት አለው። በመጀመሪያ በወጪ እና በሰው ኃይል ረገድ ውጤታማ አጠቃቀም ያዳብራል። ለምሳሌ ያህል ለጉባዔው ስራ የሚያስፈልጉ ሬጅስትራሮች እና ድጋፍ ሰጪ ሰራተኞች ቁጥር ይቀንሳል። ምናልባትም ሁሉንም ስራዎች በአንድ ሬጅስትራር ማከናወን ይቻላል። ለሌሎች ግብዓቶች (ቤተ-መጻህፍት፣ መኪና፣ ኮምፒውተር ወዘተ…) የሚወጣው ወጪም በእጅጉ ይቀንሳል። በተጨማሪም ሁሉም የአስተዳደር ዳኞች በአንድ ተቋም ውስጥ ስለሚታቀፉ በተለያዩ ችሎቶች እያዘዋወወሩ ለማሰራት አመቺ ያደርገዋል። ዳኞች በየችሎቱ እየተዘዋወሩ ሲሰሩ በተለያዩ የአስተዳደር ክርክሮች በሚነሱ የህግ እና ፖሊሲ ጉዳዮች ላይ የሰፋ አመለካከት እንዲኖራቸው ዕድል ይሰጣቸዋል።
ነጠላ እና ድርብ
የአስተዳደር ጉባዔ ውሳኔ በሌላ ይግባኝ ሰሚ የአስተዳደር ጉባዔ በድጋሚ በይግባኝ ሊታይ ይችላል። በዚህ መልኩ በመጀመሪያ ደረጃ እና በይግባኝ የተዋቀረ የአስተዳደር ጉባዔ ድርብ (ባለ ሁለት እርከን) በሚል ይመደባል። በአንጻሩ የስር የአስተዳደር ጉባዔ ውሳኔን በይግባኝ ሰምቶ ዳኝነት የሚሰጥ ይግባኝ ሰሚ ጉባዔ ከሌለ ነጠላ (አንድ እርከን) ተብሎ ይጠራል። በአገራችን የሚገኙት የአስተዳደር ጉባዔዎች በሙሉ የተዋቀሩት በአንድ እርከን ነው። ምንም እንኳ የተወሰኑት ‘ይግባኝ ሰሚ’ የሚል ቅጥያ ቢይዙም አንዳቸውም በስራቸው ከሚገኝ የመጀመሪያ ደረጃ ስልጣን ካለው ጉባዔ ይግባኝ አይሰሙም። ‘ይግባኝ’ የሚለው አገላለፅ ጉባዔው በአንድ የአስተዳደር መስሪያ ቤት የተሰጠ ውሳኔ እንደገና የማየትና የማጣራት የዳኝነት ስልጣን እንዳለው ለማመልከት ነው። የጉባዔው ውሳኔ በይግባኝ የሚታየው በመደበኛ ፍርድ ቤት እንጂ በሌላ ይግባኝ ሰሚ ጉባዔ አይደለም።
የግል እና የአስተዳደር ክርክር ሰሚ
በግል ክርክር ሰሚ እና የአስተዳደር ክርክር ሰሚ ጉባዔዎች መካከል ያለው ልዩነት ከሚያዩት ጉዳይ ጋር ይያያዛል። በሁለተኛው ረድፍ ውስጥ የሚወድቁት በመንግስትና በግለሰብ መካከል የሚነሱ የአስተዳደር ክርክሮችን ይዳኛሉ። ጉዳዩ በግለሰቦች መካከል የሚነሳ ክርክር በሚሆንበት ጊዜ የግል ክርክር ሰሚ የአስተዳደር ጉባዔ /ወይም ባጭሩ የግል የአስተዳደር ጉባዔ/ በሚል ይመደባል። በአገራችን የግል ተብለው ሊጠሩ ከሚችሉ የአስተዳደር ጉባዔዎች መካከል የአሰሪና ሰራተኛ ጉዳይ ወሳኝ ቦርድ፤ የንግድ ውድድርና የሸማቾች ጥበቃ ይግባኝ ሰሚ አስተዳደራዊ ፍርድ ቤት እና በመስኖ ውሃ ተጠቃሚዎች ማኅበራት አዋጅቁጥር 841/2006 የተቋቋመው የመስኖ ውሃ ተጠቃሚዎች ማኅበር የክርክር አወሳሰን ኮሚቴ ተጠቃሽ ናቸው። የአስተዳደር ተብለው ከሚመደቡት መካከል ደግሞ የታክስ ይግባኝ ኮሚሽን፣ የመንግስት ሠራተኞች የአስተዳደር ፍ/ቤት እና የማህበራዊ ዋስትና ይግባኝ ሰሚ ጉባኤ ይጠቀሳሉ።
የመጀመሪያ ደረጃ እና ይግባኝ ሰሚ
የአስተዳደር ጉባዔ የግራ ቀኙን ክርክር እና ማስረጃ ሰምቶ በመጀመሪያ ደረጃ ስልጣኑ በቀረበለት ጉዳይ ላይ ቀዳሚ ውሳኔ ሰጪ አካል ሆኖ ሊቋቋም ይችላል። ከዚህ በተቃራኒ ደግሞ በአንድ አስተዳደር መስሪያ ቤት የተሰጠን ውሳኔ እንደገና የሚመረምርና የሚያጣራ ቅሬታ ወይም ይግባኝ ሰሚ አካል ሆኖ ሊቋቋም ይችላል። የፌደራል ዓቃብያነ ሕግ አስተዳደር ጉባኤ በመጀመሪያ ደረጃ ስልጣኑ በዓቃቤ ህግ ላይ የሚቀርብን ክስ መርምሮ ውሳኔ ይሰጣል። የውሳኔ ሰጭነት ስልጣን ባይኖረውም የጠበቆች ዲሲፕሊን ጉባዔ የመጀመሪያ ደረጃ ሲሆን የታክስ ይግባኝ ኮሚሽን፣ ማህበራዊ ዋስትና ይግባኝ ሰሚ ጉባኤ እና የመንግስት ሠራተኞች የአስተዳደር ፍርድ ቤት ሁሉም አግባብነት ያለው መስሪያ ቤት በሰጠው ውሳኔ ላይ የሚቀርቡ ይግባኞችን የሚያዩ ይግባኝ ሰሚ ጉባዔዎች ናቸው። የአሰሪና ሠራተኛ ጉዳይ ወሳኝ ቦርድ እንዲሁ የአሠሪውን ውሳኔ ህጋዊነትና አግባብነት የሚያጣራ ጉባዔ ነው።
መዋቅርና አደረጃጀት፡ ንጽጽራዊ እይታ
የአስተዳደር ጉባዔ አደረጃጀት በተለያዩ አገራት የተለያየ ቅርፅ ይይዛል። ጠቅለል ባለ አነጋገር የፈረንሳይን የአስተዳደር ህግ በሚከተሉት እና በተቃራኒው የእንግሊዝ የህግ ስርዓት በሚከተሉት አገራት መካከል የሰፋ ልዩነት ይታይል።
ለንፅፅር እንዲረዳን የፈረንሳይ፣ የእንግሊዝና አውስትራሊያ የአስተዳደር ጉባዔዎች ያላቸውን አደረጃጀትና መዋቅር በቅደም ተከተል እናያለን። በየአገራቱ ያለው አደረጃጀት የተቃኘው እንደሚከተሉት የህግ ስርዓት በተለይም የአስተዳደር ህግ ስርዓት እንዲሁም ነባራዊና ታሪካዊ ሁኔታዎችን ከግምት በማስገባት ቢሆንም ንጽጽሩ በአገራችን ውጤታማ የአስተዳደር ጉባዔ ስርዓት በመዘርጋት ረገድ ጠቃሚ ግብዓት ሊሆን ይችላል።
በፈረንሳይ
በፈረንሳይ የአስተዳደር ፍርድ ቤትs ሲወሳ መነሻችን የፈረንሳይ የአስተዳደር ህግ (droit administratif) ነው። ፈረንሳይ የምትከተለው የአስተዳደር ህግ የታሪካዊ ክስተት ውጤት ሲሆን የራሱ መገለጫ ባህሪያት አሉት። በዋነኛነት ግን ሁለት ራሳቸውን የቻሉ የፍ/ቤት ስርዓት ያላት መሆኑ ለአስተዳደር ህጉ መሰረታዊ መገለጫ ተደርጎ ይወሰዳል።
በአንድ በኩል በግለሰቦች መካከል የሚነሱ የፍትሐብሔር ክርክሮችን የሚያይ ከመጀመሪያ ደረጃ እስከ ሰበር ሰሚ ድረስ የተዘረጋ መደበኛ የፍርድ ቤት ስርዓት ሲኖር በሌላ በኩል በግለሰብና በአስተዳደሩ የሚነሱ አስተዳደራዊ ክርክሮችን ከመጀመሪያ እስከ መጨረሻ ድረስ ውሳኔ የሚሰጥ ራሱን የቻለ የአስተዳደር ፍርድ ቤት ስርዓት ተዘርግቷል። በዚህ መዋቅር ውስጥ Conseil d’Etat (የመንግስት ምክር ቤት በእንግሊዝኛው Council of State) የበላይ የአስተዳደር ፍ/ቤት ሲሆን አስተዳደራዊ ክርክሮችን በተመለከተ የመጨረሻ የዳኝነት ስልጣን አለው። ይህም ማለት በግለሰብና በመንግስት የሚነሱ የአስተዳደር ክርክሮች በመደበኛ ፍርድ ቤት በይግባኝ ሆነ በሌላ መንገድ የሚስተናገዱበት አጋጣሚ የለም።
የዚህ የድርብ ወይም የሁለትዮሽ የፍርድ ቤት ስርዓት ጠንሳሽና ቀያሽ የ17ኛው ክፍለ ዘመን የፈረንሳይ ንጉስ የነበረው ናፓሊዮን ቦናፓርቴ ነው። ናፓሊዮን በስልጣን በነበረበት ወቅት በፓርላማው ሆነ በመደበኛ ፍ/ቤቶች ላይ እምነት አልነበረውም። ስለሆነም በወቅቱ በፖለቲከኞችና ምሁራን ዘንድ በስፋት የሚቀነቀነውን የስልጣን ክፍፍል መርህ ለጥጦ በመተርጎም አስተዳደሩ በስሩ የሚነሱትን ክርክሮች በራሱ በአስተዳደሩ ማለቅ አለባቸው ወደ ሚል ድምዳሜ አድርሶታል። በዚህ መሰረት በአስተዳደራዊ ጉዳዮች ላይ ለአስተዳደሩ በአማካሪነት ሚና ብቻ ተወስኖ የነበረውን conseil detat የዳኝነት ስልጣን በመስጠት እንደ የበላይ የአስተዳደር ችሎት ማቋቋም ችሏል። ይህ የሆነው እ.ኤ.አ. በ1799 ዓ.ም. ሲሆን conseil detat ከሁለት ክፍለ ዘመናት በላይ ባስቆጠረው እድሜው ውጤታማነቱን በማስመስከር የፈረንሳይ ኩራት ከመሆን አልፎ በብዙ አገራት የሚደነቅና በአምሳያነት በህግ ስርዓታቸው የሚታቀፍ ተቋም ሆኗል።t
በአሁን ወቅት በፈረንሳይ ያለው የአስተዳደር ፍ/ቤት ስርዓት በሶስት ደረጃዎች የተከፋፈለ ነው። በደረጃው መነሻ ላይ የሚገኙት የመጀመሪያ ደረጃ የአስተዳደር ፍርድ ቤቶች (tribunaux administratifs) ሲሆኑ በግለሰብና በአስተዳደሩ መካከል የሚነሱ አስተዳደራዊ ክርክሮችን አይቶ የመወሰን የመጀመሪያ ደረጃ የዳኝነት ስልጣን አላቸው።u በመቀጠልም የመጀመሪያ ደረጃ ውሳኔዎችን በይግባኝ የሚያይ የአስተዳደር ይግባኝ ሰሚ ፍርድ ቤት (Administratifs d’appeal) ሁለተኛ ደረጃ ላይ ይገኛል። በመጨረሻ ደረጃ ላይ ከይግባኝ ሰሚ ፍርድ ቤት በይግባኝ ስልጣኑ ከተሰጠ ውሳኔ ላይ የመጨረሻ የይግባኝ ስልጣን እንዲሁም የሰበር እና የመጀመሪያ ደረጃ ስልጣን ያለው Consei detat በመባል የሚጠራው ተቋም በአስተዳደራዊ ክርክሮች ላይ የመጨረሻና የበላይ የዳኝነት አካል ነው።v
በእንግሊዝ
እ.ኤ.አ ከ1974 ዓ.ም ወዲህ በእንግሊዝ አስተዳደራዊ ክርክሮችን የሚዳኙ የአስተዳደር ጉባዔዎች ቁጥር እያሻቀበ መጥቷል። የመንግስት ሚና ወደ ማህበራዊ አገልግሎት አቅራቢነት እየተለወጠ መምጣቱና በዚህም የመንግስትና የግለሰብ ግንኙነት በተለያዩ መስኮች እየሰፋ መሄዱ ከግንኙነቱ የሚመነጩ ክርክሮችን በአማራጭ ለመፍታት የተለያዩ የአስተዳደር ጉባዔዎችን (Administrative tribunals) ማቋቋም አስፈልጓል። ይኸው ምክንያት ለቁጥራቸው ማደግ እንደ ዋነኛ ምክንያት ይጠቀሳል። እንደዛም ሆኖ በእንግሊዝ የአስተዳደር ጉባዔዎች ሊከተሉት ስለሚገባ ስርዓት በተመለከተ እስከ ቅርብ ጊዜ ድረስ ትኩረት ያገኘ ጉዳይ አልነበረም።
በእርግጥ አደረጃጀታቸውን በተመለከተ ያለው ችግር ገንኖ የወጣው ሎርድ ሄዋርድ በ1929 ዓ.ም. ‘አዲሱ አምባገነንነት’ (The New Despotism) በሚለው መጽሐፋቸው መነሻ ነበር። ይህ መጽሐፉ በወቅቱ በጣም እያደገ የመጣውን የአስተዳደር መ/ቤቶች ሰፊ ስልጣን የሚተነትንና ይህም ገደብ ካልተደረገበት ቅልጥ ያለ አምባገነንት እንደሚያስከትል ተጨባጭ ስጋት አንጸባርቋል። በምላሹም የእንግሊዝ ፓርላማ የሚኒስትሮችን ስልጣን የሚመረምር ኮሚቴ በማቋቋም እ.ኤ.አ. በ1932 ዓ.ም. የሚኒስትሮች ስልጣን ኮሚቴ ሪፖርት (Report of the Committee of Ministers Powers) ለህዝብ ይፋ ሆነ።w የሪፖርቱ ይዘት በጠቅላላው እያደገ የመጣውን የስራ አስፈፃሚ ስልጣን የሚመለከት እንጂ ስለ የአስተዳደር ጉባዔዎች ዝርዘር ጥናት አላካተተም።
እ.ኤ.አ. በ1957 ዓ.ም. የተቋቋሙው የፍራንክ ኮሚቴ (Franks Coomittee) የአስተዳደር ጉባዔዎችን የውሳኔ አሰጣጥ ስርዓት፣ አደረጃጀትና ሌሎች ጉዳዮችን በተመለከተ ዝርዝር ምርመራና ጥናት አድርጐ ሪፖርቱ በዚሁ ዓመት ይፋ ሆኖ ታተመ። የኮሚቴውን ሪፖርት እንደ መነሻ በመውሰድ ከአንድ ዓመት በኋላ እ.ኢ.አ. በ1958 የወጣው የአስተዳደር ጉባዔዎችና መርማሪ አካላት አዋጅ (Tribunals and Inquiries Act 1958) ተብሎ የሚጠራውን ህግ ለአስተዳደር ፍ/ቤቶች ዘላቂ አደረጃጀት መሰረት ሆኗል። በመቀጠልም እ.ኢ.አ. በ1992 አዋጁ የተወሰኑ ማሻሻያ ታክለውበት እንደገና ህግ ሆኖ ወጥቷል።
በዚሁ መሰረት የተሻሻለው አዋጅ በተለያዩ አስተዳደራዊ ክርክሮች ላይ የመጀመሪያ ደረጃ የዳኝነት ስልጣን ያላቸውን ጉባዔዎች በመዘርዘር አቋቁሟል። ሌሎች በቁጥር አነስተኛ የሆኑ ተመሳሳይ የመጀመሪያ ደረጃ የዳኝነት ስልጣን ያላቸው የአስተዳደር ጉባዔዎች ደግሞ በሌላ በልዩ ህግ ተቋቁመዋል። የእነዚህ ጉባዔዎች ባህርያት በጥቅሉ ሲታይ ሁሉም ራሳቸውን ችለው የተቋቋሙ እንጂ የጐንዮሽ እና ቀጥተኛ ግንኙነት የላቸውም። ይህም ማለት ሁሉንም በበላይነት የሚያስተዳድርና የሚመራ ፕሬዝዳንት ሆነ ሊቀመንበር የለም። በውሳኔ አሰጣጥ ረገድ የሚከተሉት ስነ-ስርዓት ወጥነት የለውም። ሁሉም ለጉዳዩ አመቺ የሆነ ዝርዝርና ልዩ ስነ-ስርዓት ተፈፃሚ ያደርጋሉ። የሚከተሉት ስነ-ስርዓት የተለያየ ቢሆንም ባይሆንም ሁሉም በውሳኔ አሰጣጥ ረገድ የተፈጥሮ ፍትህ መሰረት ሀሳቦችን ማለትም የመሰማት መብት እና የኢ አድሎአዊነት መርህ ወጥ በሆነ መልኩ የመከተል ግዴታ አለባቸው።
የእንግሊዝ የአስተዳደር ጉባዔዎች በአንድ ጥላ ስር አለመደራጀታቸው ዝብርቅርቅ ስነ-ስርዓት በመፍጠር ከወጪ አንፃር አሉታዊ ተጽእኖ እንደሚያሳድርና ይህም በውጤታማነታቸው ላይ ክፍተት እንደሚፈጥር እሙን ነው። ይህን ችግር በከፊልም ቢሆን ለማስወገድ እ.ኤ.አ. በ1992 ዓ.ም ተሻሽሎ የወጣው አዋጅ አሰራርና አደረጃጀታቸውን የሚከታተል የአስተዳደር ጉባዔዎች ካውንስል የተባለ ራሱን የቻለ አካል በማቋቋም በተግባርም የተሻለ ውጤት እንዲመጣ አድርጓል።
ይህ ተቋም ምንም አይነት የዳኝነት ስልጣን የለውም። ሆኖም የጉባዔዎችን አሰራር ቀልጣፋና ውጤታማ ለማድረግ የሚያግዙ እርምጃዎች የመውሰድ ወይም እንዲወሰዱ የማድረግ ስልጣናት ነበሩት። ለምሳሌ ያህል የሚመሩበት ስነ-ስርዓት በየትኛውም አካል ከመውጣቱ በፊት በቅድሚያ ካውንስሉን ማማከር ያስፈልጋል። የዳኞችን ሹመት በተመለከተም ለሚመለከተው አካል ሀሳብ መስጠት ይችላል። በተጨማሪም አጠቃላይ አሰራራቸውን በተመለከተ በየአመቱ ሪፖርት ያቀርባል። በተጨማሪም ስልጠና እና ትምህርት በማዘጋጀት አቅማቸውን በማጐበት ረገድ ከፍተኛ ሚና ተጫውቷል።
እ.ኤ.አ እስከ 2007 ዓ.ም. ድረስ በእንግሊዝ የመጀመሪያ ደረጃ የአስተዳደር ጉባዔዎች አደረጃጀት ወጥነት እንዳልነበረው ሁሉ የይግባኝ ስርዓቱም ወጥ ስርዓት ሲከተል አልነበረም። አንዳንድ ጉባዔዎች በመጀመሪያና በይግባኝ ቢደራጁም የተቀሩት ግን የይግባኝ ስርዓት አልተዘረጋላቸውም።
እ.ኤ.አ. በ2007 ዓ.ም. የአስተዳደር ጉባዔዎችን በአዲስ መልክ ያቋቋመው Tribunals, Courts and Enforcement Act 2007 (TCE Act) ተሰበጣጥረው የነበሩትን ሁሉንም ጉባዔዎች አንድ ላይ አዋህዷቸዋል። በዚሁ መሰረት ገለልተኛና ነጻ ጉባዔዎች በመጀመሪያ ደረጃ እና በይግባኝ ሰሚ ተዋቅረዋል። የመጀመሪያ ደረጃ ጉባዔዎች በአስተዳደር አካላት የተሰጡ ማናቸውንም ውሳኔዎችና እርምጃዎች በመቃወም የሚቀርቡ አቤቱታዎችን በህግና በፍሬ ነገር ላይ የዳኝነት ስልጣን ያላቸው ሲሆን በይግባኝ ሰሚነት የተዋቀሩት ደግሞ በህግ ጉዳይ ላይ አከራክሮ የመወሰን ስልጣን አካቸው። በተጨማሪም ውስን በሆኑ ጉዳዮች በቀጥታ የመጀመሪያ ደረጃ ስልጣን ተሰጥቷቸዋል።x
በአውስትራሊያ
የአውስትራሊያ የአስተዳደር ጉባዔዎች ስርዓት ከሞላ ጐደል በእንግሊዝ ስርዓት መሰረት የተቀረጸ ቢሆንም የራሱ የሆኑ ልዩ ባህርያት አሉት። በአውስትራሊያ የአስተዳደር ጉባዔ ጽንሰ ሀሳብ ከመነሻው ከእንግሊዝ በውሰት የተወሰደ ቢመስልም የራሱን ልዩ መገለጫዎች በመያዝ በየጊዜው በለውጥ ሂደት ውስጥ እያለፈ በተለያየ ቅርጽና አወቃቀር ውስጥ እየተፈተነ አሁን ያለበት ደረጃ ላይ ደርሷል።
እንደ እንግሊዝ ሁሉ የአውስትራሊያ የአስተዳደር ጉባዔዎች ስርዓት ሊይዝ ስለሚገባው ቅርጽና ገጽታ በተመለከተ በተለያዩ አጥኒ ቡድኖች ስፊ ጥናትና ዳሰሳ ከተሄደበት በኋላ አብዛኛዎቹ ከጥናቱ የተገኙ የመፍትሔ ሀሳቦች በህግ ማእቀፍ ውስጥ ተካትተዋል። የእነዚህ ጥናቶች ዋና አላማ በመንግስት አስተዳደር በደል የደረሰባቸው ዜጐች የአስተዳደር ፍትህ ማጐናጸፍ ነው። ጥናቶቹ ወጥነት በሌለው መልኩ ተሰበጣጥረው የነበሩትን ጉባዔዎች ሁሉን አቀፍ አሀዳዊ ስርዓት እንዲከተሉ የጐላ አስተዋጽኦ አድርጓል።
ወጥነት ያለው ሁሉን አቀፍ የአስተዳደር ጉባዔ አስፈላጊነቱ በየጊዜው እየታመነበት በዚህ አቅጣጫ ሰፊ እንቅስቃሴ የተደረገ ቢኖርም የመጀመሪያ ደረጃ ጉባዔዎችን በአንድ ጥላ ስር የሚያዋቅር ስርዓት አሁንም ድረስ በአውስትራሊያ በፌደራል መንግስቱ ደረጃ አልተዋቀረም። በእርግጥ እ.ኤ.አ. በ2000 ዓ.ም. ረቂቁ ለፓርላማ የቀረበ ቢሆንም ህግ ሆኖ ገና አልፀደቀም።
ከዚህ በተቃራኒ ከእነዚህ የተለያዩ የአስተዳደር ጉባዔዎች የተሰጡ ውሳኔዎች በይግባኝ የሚዳኙት ወጥ በሆነ አንድ የይግባኝ ሰሚ አስተዳደር ጉባዔ ስር ነው። በዳኝነት ስልጣኑ የመጀመሪያ ደረጃ የአስተዳደር ጉባዔዎች በሚያስተላልፏቸው ውሳኔዎች ላይ በፍሬ ነገር እና በህግ ጉዳይ ላይ ይግባኝ ይሰማል።
በአገራችን የአስተዳደር ጉባዔዎች መዋቅርና አደረጃጀት
በአትዮጵያ ውስጥ የሚገኙ የአስተዳደር ጉባዔዎች አደረጃጀት ወጥነት አይታይበትም። ማቋቋሚያ አዋጁ ለአንዳንዶቹ በግልጽ የህግ ሰውነት ሲሰጥ ሌሎቹን ግን ከማቋቋም ባለፈ ከአስተዳደር መ/ቤቱ ጋር ያላቸውን ግንኙነት እና የህግ ሰውነት በግልጽ አይለይም። ሁሉም ጉባዔዎች ራሳቸው ችለው በተናጠል የተቋቋሙ ሲሆን እርስ በርስ የጐንዮሽ ግንኙነት የላቸውም። በተጨማሪም በአሰራር፣ በስነ-ስርዓት፣ የዳኞች ምልመላ፣ ሹመትና ሽረት ከበላይ ሆኖ የሚያስተዳድርና የሚመራና አንድ ወጥ አካል የለም።
የይግባኝ ስርዓቱም እንዲሁ ወጥነት ርቆታል። ሁሉም የአስተዳደር ጉባዔዎች የመጀመሪያ ደረጃ ስልጣን ብቻ ያላቸው ሲሆን በአንድ ጉባዔ የተወሰነን ጉዳይ ይግባኝ የሚሰማ ይግባኝ ሰሚ ጉባባዔ የለም። ለምሳሌ በአሰሪና ሰራተኛ ጉዳይ ወሳኝ ቦርድ የተወሰነ ጉዳይ ይግባኙ የሚሰማው በፌደራል ከፍተኛ ፍ/ቤትy ሲሆን በመንግስት ሰራተኞች አስተዳደር ፍ/ቤትz እና በማህበራዊ ዋስትና ይግባኝ ሰሚ ጉባዔa የተወሰነ ጉዳይ ይግባኙ የሚቀርበው ለፌደራሉ ጠቅላይ ፍ/ቤት ነው። በታክስ ይግባኝ ኮሚሽን የሚሰጡ ውሳኔዎች ደግሞ በፌደራል ከፍተኛ እና ጠቅላይ ፍ/ቤት በይግባኝ ይታያሉ።b
የአስተዳደር ጉባዔዎች ሁሉን አቀፍ መልክ ይዘው በአንድ ጥላ ስር አለመደራጀታቸው ለአላስፈላጊ ወጪ የሚዳረግ ከመሆኑም በላይ በተሰበጣጠረ ቦታ መገኘታቸውና ወጥ ስነ-ስርዓት አለመከተላቸው ተደራሽነታቸውን ሩቅ አድርጐታል። አብዛኛዎቹ በአስተዳደር መ/ቤቱ ህንፃ ውስጥ የሚገኙ ሲሆን ከጸሐፊ ጀምሮ ለስራ አስፈላጊ ቁሳቁሶች በመ/ቤቱ በጀት ይመደብላቸዋል። ይህም ገለልተኛነታቸውን ጥያቄ ውስጥ ከቶታል። በተግባር እንደሚታየው ስለ አስተዳደር ጉባዔዎች ያለው እይታ በመ/ቤቱ ውስጥ እንደተቋቋሙ ቅሬታ ሰሚ አካላት እንጂ ራሳቸውን እንደቻሉ ፍትህ ሰጪ ተቋማት አይደለም። ይህም በፍትሕ ስርዓቱ ውስጥ ያላቸውን ቦታ እና ተቀባይነታቸውን አውርዶታል ማለት ይቻላል።
የ1967ቱ ረቂቅ የአስተዳደር ስነ-ስርዓት አዋጅ ወጥ የአደረጃጀት ስርዓት ለመዘርጋት በመሞከር የመጀመሪያው ነው። ረቂቁ በአንቀጽ 23 ላይ የጠቅላይ ፍ/ቤት (Imperial supreme court) አካል (Division) የሆነ ጠቅላይ የአስተዳደር ፍ/ቤት ያቋቁማል። ይህ ፍ/ቤት በአስተዳደራዊ ውሳኔዎች ላይ ይግባኝ የመስማት ብቸኛ የዳኝነት ስልጣን (exclusive jurisdiction) አለው። ይህ ስርዓት የፈረንሳይ የአስተዳደር ፍ/ቤትን አደረጃጀት የሚከተል ይመስላል። ይሁን እንጂ ይህን ድምዳሜ ሙሉ በሙሉ መቀበል ያስቸግራል።
ጠቅላይ የአስተዳደር ፍ/ቤቱ የጠቅላይ ፍ/ቤት አንድ ክፍል ተደርጐ መቆጠሩ ራሱን የቻለ የህግ ሰውነት ያለው የአስተዳደር ፍ/ቤት አለመኖሩንና የሁለትዮሽ ስርዓት ተፈፃሚ አለመሆኑ ያሳየናል። በአቋሙ ሲታይ እንደፈረንሳይ ኮንሲል ዴታ (Conseil d’Etat) በአስተዳደራዊ ጉዳዮች የመጨረሻ ስልጣን ያለው ፍ/ቤት ይመስላል። ይሁን እንጂ ከዚህ ጠቅላይ የአስተዳደር ፍ/ቤት ስር አስተዳደራዊ ጉዳዮችን በመጀመሪያ ደረጃ ስልጣንና በይግባኝ የሚያዩ የአስተዳደር ጉባዔዎች አልተቋቋሙም። ስለዚህ ምንም እንኳን ‘ይግባኝ’ የሚለው ቃል በአንቀጽ 25 ላይ ቢጠቀስም ጠቅላይ የአስተዳደር ፍ/ቤቱ አስተዳደራዊ ክርከሮችን በቀጥታ የሚያይ የመጀመሪያ ደረጃ የአስተዳደር ፍ/ቤት ነው። ከአስተዳደራዊ ፍትህ አንፃር ሲታይ በዚህ ፍ/ቤት የሚታይ ጉዳይ ለበላይ አስተዳደር ፍ/ቤት ሆነ ለመደበኛ ፍ/ቤት በይግባኝ ስለማይቀርብ የዜጐችን አስተዳደራዊ ፍትህ የማግኘት መብት በእጅጉ ያጣብባል።
በ2001 ዓ.ም. የተዘጋጀው ረቂቅ የአስተዳደር ስነ ስርዓት ህግ በ1967ቱ ላይ የሚንጸባረቀውን የተምታታ አደረጃጀት በማስወገድ ከሞላ ጐደል የእንግሊዝ የአስተዳደር ጉባዔ ስርዓት የመሰለ አደረጃጀት ተፈፃሚ ያደርጋል። በረቂቁ አንቀጽ 17 ላይ እንደተመለከተው ከመደበኛ ፍ/ቤት ውጪ የሆነ ራሱን የቻለ የፌደራል የአስተዳደር ቅሬታዎች ይግባኝ ፍ/ቤት የተባለ አካል ይቋቋማል። ፍ/ቤቱ የእለት ተእለት እንቅስቃሴውን የሚመራ የራሱ ፕሬዚደንትና ምክትል ፕሬዚደንት የሚኖሩት ሲሆን የሚሾሙትም በጠቅላይ ሚኒስትሩ አቅራቢነት በተወካዮች ም/ቤት ይሆናል። ረቂቅ አዋጁ ሁሉንም የአስተዳደር ችሎቶች በአንድ ጥላ ስር በማደራጅት ሁሉን አቀፍ የአስተዳደር ጉባዔ ስርዓት (generalized tribunal) መከተሉ ከስነ-ስርዓት ወጥነት፣ ተደራሽነትና ወጪ ቆጣቢነት አንጻር ተመራጭነት አለው።
ረቂቁ በተጨማሪ ከእንግሊዙ የአስተዳደር ጉባዔ ም/ቤት (Council on Tribunals) ጋር ተመሳሳይነት ያለው ምክር ቤት ያቋቁማል። ሆኖም በይዘትና በስልጣን ረገድ የተከተለው አካሄድ የተለየ ያደርገዋል። የዚህ ም/ቤት ስልጣን ለአስተዳደር ፍ/ቤት ዳኞች ስልጠና በማዘጋጀት፣ በማመቻቸት እንዲሁም በቀጥታ በመስጠትና ሪፖርት በማቅረብ ላይ የተገደበ ሳይሆን በፕሬዝዳንቱ የሚቀርቡትን እጩ ዳኞች መርጦ የመሾም፣ የዲሲፕሊን እርምጃ የመውሰድ፣ ስነ-ስርዓትን ጨምሮ ፍ/ቤቱ ተግባሩን በአግባቡ እንዲወጣ የሚረዳ መመሪያ የማውጣት እንዲሁም አስተዳደራዊ ፍትህን ለማስፈን የሚረዱ አጠቃላይ የፖሊሲ አቅጣጫዎች ላይ የመወሰን ስፊ ተግባራዊ ስልጣን ተሰጥቶታል። ምክር ቤቱ ስፊ ስልጣን ማግኘቱ የአስተዳደር ፍ/ቤቱ በየጊዜው የሚያጥሙትን ችግሮች በቅርበት እየተከታተለ ለመፍታት ያስችለዋል።
ከይዘቱ አንፃር ግን የተለያዩ አስተዳደር ፍ/ቤቶች ሆነ የሌሎች ሶስተኛ ወገኖች ውክልና አለማግኘቱ የችሎቶቹን ሚዛናዊነት ጥያቄ ውስጥ የሚከት ከመሆኑም በላይ የአስተዳደር ፍ/ቤቱን ኢ-መደበኛ ባህርይ ያጠፋዋል።
በረቂቁ አንቀጽ 19 መሰረት ም/ቤቱ የሚከተሉት አባላት ይኖሩታል።
የተወካዮች ም/ቤት አፈ ጉባኤ……………ሊቀመንበር
የፌደሬሽን ም/ቤት አፈ- ጉባኤ…………………አባል
የፌደራል ጠቅላይ ፍ/ቤት ፕሬዚዳንት…………አባል
ዋና እንባ ጠባቂ………………………………አባል
የሰብአዊ መብቶች ጥበቃ ዋና ኮሚሽነር………አባል
የፍትህ ሚኒስትር (በአሁኑ ጠቅላይ ዓቃቤ ህግ)………አባል
የፍርድ ቤቱ ፕሬዝዳንት………………………አባል
የፍርድ ቤቱ ምክትል ፕሬዝዳንት………………. አባል
በዚህ መልኩ የሚዋቀረው ም/ቤት በአስተዳደር ፍ/ቤቱ ዳኞች ሹመት ላይ የመወሰን ስልጣን አለው። በተጨማሪም ችሎቶቹን ያደራጃል። ይመድባል።
ከፌደራል የአስተዳደር ቅሬታዎች ይግባኝ ፍ/ቤት በሚሰጥ ውሳኔ ላይ ስለሚኖረው የይግባኝ ስርዓት እንደበፊቱ ረቂቅ ሁሉ በፌደራሉ ረቂቅ ላይም በዝምታ ታልፏል። ምንም እንኳን ይህ ፍርድ ቤት ‘የይግባኝ ፍ/ቤት’ የሚል ስያሜ ቢሰጠውም በተግባር ግን በአሰተዳደር መ/ቤቱ በሚሰጡ የመጨረሻ አስተዳደራዊ ውሳኔዎች ላይ በፍሬ ነገርና በህግ ጉዳይ ላይ አከራክሮ ውሳኔውን የመለወጥ፣ የማጽደቅ ወይም ቅጣቱን የመቀነስ የመጀመሪያ ደረጃ ስልጣን ያለው የአስተዳደር ፍ/ቤት ነው።
በረቂቁ መሰረት ስራ ላይ ያሉት ጥቂት የአስተዳደር ጉባዔዎች እጣ ፋንታ አልለየለትም። እነዚህ ጉባዔዎች ታጥፈው በረቂቁ መሰረት በሚቋቋሙት ችሎቶች የሚተኩ ከሆነ ረቂቁ ይህንን የሚያጣጥም ድንጋጌ ሊኖረው ይገባል።
የዳኞች ሹመት እና ሽረት
በአስተዳደር ጉባዔ የሚያስችሉ ዳኞች የሹመት ስርዓትና የብቃት መመዘኛ እንደ ክርክሩ አይነት ይለያያል። ልዩ ሁኔታዎች እንደተጠበቁ ሆነው በብዙ አገራት ተቀባይነት ያገኘው ስርዓት ‘ሚዛናዊ የአስተዳደር ጉባዔ’ (balanced tribunal) ተብሎ የሚጠራው ሲሆን በገለልተኛ አካል የሚሾም አንድ ሊቀመንበርና የተለያዩ ጐራዎችን ጥቅም የሚወክሉ ሁለት አባላት ይኖሩታል። የዚህ ስርዓት ዋና ዓላማ በክርክሩ ተካፋይ የሆነ ወገን የእርሱን ጉዳይ በወጉ የሚረዳ ቢያንስ አንድ አባል እንዲኖረው በማድረግ ፍትሐዊነቱን ማረጋገጥ ነው።
በአገራችን የአስተዳደር ጉባዔዎች ከሞላ ጐደል ይህንኑ ስርዓት ይከተላሉ። የአሠሪና ሠራተኛ ጉዳይ ወሳኝ ቋሚ ወይም ጊዜያዊ ቦርድ በችሎት የሚሰየም አንድ ሰብሳቢ እና ከአሰሪ ማህበራት የሚወክሉ ሁለት አባላት እንዲሁም ከሰራተኞች ማህበራት የሚወክሉ ሁለት አባላት ይኖሩታል። የቦርዱ ተተኪ አባላትም ከሰራተኛና አሰሪ ማህበራት የሚወከሉ አንድ አንድ አባላት ይሆናሉ።
በሁሉም የአስተዳደር ጉባዔዎች ሰብሳቢው ወይም ሊቀመንበሩ በስራ አስፈፃሚው ይሾማል። የችሎቱ አባላት ከችሎት የሚነሱትም ሹመቱን ባጸደቀው ሚኒስትር ወይም ባለስልጣን ሲሆን በተለይ የአሠሪና ሠራተኛ ጉዳይን በተመለከተ የሰራተኛና ማህበራዊ ጉዳይ ሚኒስትር ከሰራተኛ ወይም አሰሪ ማህበራት የተወከሉ አባላትን ሳይቀር የመሻርና በሌላ የመተካት ስልጣን አለው። ሹመትና ሽረት የሚፈጸመው በአንድ ሰው መሆኑ ሳያንስ ሚኒስቴሩ ያልሾመውን አባል ጭምር የመሻር ስልጣን ማግኘቱ የቦርዱንን ነፃነትና ገለልተኝነት በእጅጉ ይጋፋል።
በአስተዳደር ጉባዔ የሚሰየሙ ዳኞች በሚያዩት ጉዳይ ላይ የተካነ እውቀት እንዲኖራቸው እንጂ የግድ የህግ እውቀት አያስፈልጋቸውም። ሆኖም አንዳንድ የተወሳሰቡ የአስተዳደር ክርክሮች የህግ ባለሙያ እገዛ ስለሚጠይቁ ቢያንስ የተወሰኑ አባላት የህግ እውቀት ቢኖራቸው ይመረጣል። በአሰሪና ሰራተኛ ጉዳይ ወሳኝ ቦርድ ከሚሾሙት ዳኞች መካከል ሁለቱ ስለአሰሪና ሰራተኛ ጉዳይ ብቃትና ልምድ ሊኖራቸው ይገባል። ሁሉም የቦርዱ አባላትና ተተኪ አባላት የአገልግሎት ዘመናቸው ሶስት ዓመት ሲሆን የስራ ጊዜያቸውም ‘የትርፍ ጊዜ’ (part-time) ሆኖ በቦርድ ስብሰባ ለተገኘ አባል በሚኒስትሩ ከሚወሰን አበል በስተቀር ቋሚ ደመወዝ አይከፈላቸውም።
በፌደራሉ ረቂቅ አዋጅ (2001 ዓ.ም.) መሰረት በችሎቱ የሚሰየሙ አባላት ሹመትና ሽረት በረቂቁ በሚቋቋመው ም/ቤት አማካይነት የሚከናወን ሲሆን ይህም የፍ/ቤቱን ገልተኛነት በሚገባ ያረጋግጣል። የችሎቱ አባላት የስራ ዘመን ለአምስት ዓመት ሆኖ በድጋሚ ከመሾም ገደብ አይደረግባቸውም። የስራ ጊዜያቸው ሙሉ ወይም ከፊል የስራ ሰዓት ስለመሆኑ ባይመለከትም ፍ/ቤቱ ራሱን ችሎ እንደ ተቋም የተደራጀ ከመሆኑ አንጻር የሙሉ ሰዓት ዳኞች እንደሆኑ መገመት ይቻላል። ለዳኞች የሚከፈለው ክፍያ መጠን በምክር ቤቱ በሚወሰነው መሰረት ይሆናል።
የዳኞች ብቃት መለኪያ እንደሚቋቋሙት ችሎቶቸ የሚቀያየር ሳይሆን ወጥነት ባለው መልኩ የተቀመጠ ነው። እያንዳንዱ ችሎት ሶስት አባላት ሲኖሩት ሰብሳቢው በህግ ትምህርት ስልጠና ያለው ወይም በህግ መስክ በቂ ልምድ ያለው ሰው መሆን ይኖርበታል። በዚህ መመዘኛ መሰረት ከስልጠና ወይም ልምድ በስተቀር በመደበኛ የህግ ትምህርት ዲፕሎማ ወይም ዲግሪ መያዝን አይጠይቅም። የተቀሩት ሁለት አባላት ‘መልካም ስምና ክብር ከበቂ የአስተዳደር ተግባራት እውቀትና ልምድ’ ጋር ሊኖራቸው እንደሚገባ በረቂቁ አንቀጽ 46/2/ ተመልክቷል። ይህ መለኪያ ግልጽነት የሚጎድለው እንደመሆኑ ‘የአስተዳደር ተግባራት’ የሚለው ‘በህዝብ አስተዳደር’ በሚል ቢተካ የተሻለ ነው። ይህም ቢሆን ጥቅል ሀሳብ ያዘለ እንደመሆኑ መጠን የአስተዳደር ዳኞች እንደ ክርክሩ አይነት ልምድና እውቀታቸው እየተመዘነ በዳኝነት ቢሾሙ ሊቋቋም የታሰበው የአስተዳደር ፍ/ቤት እንደሌሎች አገራት ሁሉ ውጤታማነቱን በማስመስከር በአስተዳደር በደል ለተጠቃው ዜጋ የአስተዳደር ፍትህ ለማስፈን ብቃት ይኖረዋል።

የአስተዳደር መንግስት እና የአስተዳደር ህግ ውልደት 

የአስተዳደር መንግስት እና የአስተዳደር ህግ ውልደት 

የአስተዳደር ህግ ግብና ተግባራት//የህጉ ምንጮች፣ /የተፈጻሚነቱ ወሰን

በ19ኛው ክፍለ ዘመን ገኖ የነበረው የነፃ ገበያ (laisse faire) ንድፈ ሀሳብ በዋነኛነት ውስን የመንግስት ጣልቃ ገብነትና ሰፊ የግለሶቦች ነፃነትን ያቀነቅናል፡፡^a በዚሁ ንድፈ ሀሳብ መሰረት የመንግስት ሚና ህግና ስርዓት ከማስጠበቅና አገርን ከጠላት ወረራ ከመከላከል የዘለለ መሆን የለበትም፡፡ ምርጥ መንግስት ማለት በስሱ (በትንሹ) የሚገዛ መንግስት ማለት ነው፡ማህበራዊና ኢኮኖሚያዊ እንቅስቃሴዎችን መምራት፣ መቆጣጠርና መግራት እንደ መንግስት ኃላፊነት አይቆጠርም፡ሆኖም ነፃ የሆነው የገበያና የመንግስት ስርዓት እግረ መንገዱን ይዞ የመጣቸው አሉታዊ ውጤቶች በዋነኛነት ያረፉት በደካማውና ደሀው የህብረተሰብ ክፍል ጫንቃ ላይ ነበር፡፡ በሀብታምና ደሀ መካከል የተፈጠረው የሀብት ድልድል ልዩነት በእጅጉ እየሰፋ በመምጣቱ ሀብታም የበለጠ ሲበለፅግ ደሃው ግን ይባስ እየቆረቆዘ መሄድ ጀመረ፡፡ በአሠሪና ሠራተኛ መካከል የነበረው የመደራደር አቅም ልዩነት ታይቶ ለማይታወቅ የጉልበት ብዝበዛ ምክንያት ሆነ፡፡ እነዚህ ማህበራዊና ኢኮኖሚያዊ ጠንቆች ለነፃ ገበያ ስርዓትና አስተሳሰብ ፈታኝ ሁኔታዎች ነበሩ፡ስለሆነም ለማህበራዊና ኢኮኖሚያዊ ጠንቆች መፍትሔ መስጠት የመንግስት ግዴታና ኃላፊነት የመሆኑ እውነታ ቀስ በቀስ እየተገለጠ መጣ፡፡^b በተለይም የሁለተኛው የአለም ጦርነትን ተከትሎ የተከሰቱት ማህበራዊና ኢኮኖሚያዊ ቀውሶች የመንግስት ጣልቃ ገብነት አስፈላጊነትን ከመቼውም ጊዜ በላይ በገሃድ አስረግጠዋል፡፡ መንግስት ኃላፊነቱን መወጣት የሚችለው ደግሞ አወቃቀሩና አደረጃጀቱ ሲገፉት የሚፍረከረክ ዓይነት ‘ልል’ ወይም ውስን መንግስት መሆኑ ቀርቶ ጡንቻው የዳበረና ስልጣኑ የሰፋ ጠንካራ መንግስት ሆኖ ሲገኝ እንደሆነ ሳይታለም የተፈታ ነው፡፡ ለማህበራዊና ኢኮኖሚያዊ ጠንቆች መፍትሔ መስጠት የመንግስት ግዴታ ነው ሲባል ሚናው ከተለመደው ስርዓትና ፀጥታ ማስከበር ባሻገር ሰፊና ውስብስብ አዎንታዊ ተግባራትን ወደ ማከናወን መሸጋገር እንደሆነ ልብ ይሏል፡፡በዚሁ መሰረት የመንግስት ሚና ቀስ በቀስ ከፖሊስነት (Police State) ወደ ማህበራዊ አገልግሎት አቅራቢነት ሊሸጋገር ችሏል፡፡ መንግስት በአገልግሎት አቅራቢነት ሚናው ውሀ፣ ጤና፣ ትምህርት፣ መንገድ ወዘተ የመሳሰሉ መሰረታዊ ፍላጐቶችን የማሟላት ኃላፊነት ተጥሎበታል፡፡ በተጨማሪ የኢኮኖሚ አቅጣጫውን ፈር ለማስያዝና ፍትሐዊ የሀብት ድልድል እንዲኖር እንዲሁም ለደካማው የህብረተሰብ ክፍል ጥበቃና ከለላ ለማድረግ በአጠቃላይ የነፃ ገበያን አሉታዊ ውጤቶችን ለመቀነስ ሰፊና ተከታታይ ቁጥጥርና ክትትል (Regulation) ያደርጋል፡፡ አዲሱ የማህበራዊ መንግስት አዲሱን አዎንታዊ ሚናውን በብቃትና ውጤታማ በሆነ መንገድ ይወጣ ዘንድ በዓይነትና በይዘት የጠንካራ ስልጣን ባለቤት ሊሆን የግድ የሚል ሀቅ ነው፡፡የስልጣን አስፈላጊነቱ አጠያያቂ አይደለም፡፡ ስልጣን በየጊዜው ወሰኑ፣ መጠኑና ቅርጹ እያደገና እየሰፋ በመጣ ቁጥር ግን የግለሰቦችን መብትና ነፃነት መንካቱ አይቀርም፡፡ የመንግስት ስልጣን እየተለጠጠ መሄድ አቅመቢስ ለሆነው ዜጋ የስጋት ምንጭ ነው፡፡ ፍፁም የሆነና ወደ ፍፁምነት የተጠጋ ስልጣን ወደ ህገ ወጥነትና የበዘፈቀደ ድርጊት የማምራት አደገኛ አዝማሚያ አለው፡:የአስተዳደር ህግ በየጊዜው እያደገ የመጣውን የመንግስት ‘ጡንቻ መፈርጠም’ በቅጡ ለመቆጣጠር በታሪክ ሂደት በተጓዳኝ የተፈጠረ የህግ መሳሪያ ነው፡፡ መንግስት ተግባራቱን ለማከናወን ፖሊሲ ቀርጾ፣ ህግ አውጥቶ በሚያስፈጽምበት ወቅት በስልጣን እና በፍትህ (የግለሰቦች ነፃነት) መካከል ቅራኔ መከሰቱ የማይቀር እውነታ ነው፡፡ ጥያቄው ቅራኔው እንዴት ይፈታል? ነው፡፡ የአስተዳደር ህግ የዚህ ቅራኔ የራሱ ውጤት ሲሆን ቅራኔውን በአንፃራዊ መልኩ ለማስማማትና ለማጣጣም በታሪክ ሂደት ብቅ ያለ ተግባራዊ መሳሪያ ነው፡፡^d የአስተዳደር ህግ በዕቅድ ታስቦ የተወለደ ሳይሆን በሁኔታዎች አስገዳጅነት የተፈጠረ ክስተት ነው፡፡ ህጉ በሁለት በጉልበት የማይመጣጠኑ ጐራዎች ማለትም በመንግስትና በግለሰብ መካከል ሚዛናዊነትንና ፍትሐዊነትን ለማስፈን ይጥራል፡፡የአስተዳደር ህግ መንግስት በተለይ ስራ አስፈፃሚውና የአስተዳደር አካላት በህግ ከተፈቀደላቸው የስልጣን ክልል አልፈው ህገ ወጥ ድርጊት እንዳይፈጽሙ ቁጥጥር የሚያደርግና ይህንንም የሚያረጋግጥ ህግ ነው፡፡^e በዚህም የህግ የበላይነት እንዲሰፍንና የግለሰቦች ህገ መንግስታዊ መብቶች እንዳይሸራረፉና እንዳይጣሱ ከለላ በመስጠት^f ቁልፍ ሚና ይጫወታል፡፡ በተጨማሪም በህግ ማዕቀፍ ውስጥ ያለው ስልጣን በአግባቡና ፍትሐዊ በሆነ መንገድ ለታለመለት ዓላማ ብቻ እንዲውል መሪ ደንቦችን በማስቀመጥና ስነ ስርዓታዊ ቅድመ ሁኔታዎችን በመዘርጋት የተለያዩ የስልጣን መቆጣጠሪያ ስልቶችን በመጠቀም የግለሰቦችና የዜጐች መብቶችና ነፃነቶች እንዳይገሰሱና እንዳይደፈሩ ከለላ በመስጠት የህገ መንግስት ማስፈፀሚያ ሆኖ ያገለግላል፡፡

የፍትሐብሔር ችሎት የችሎት ድራማ —

የአስተዳደር ጥፋት ምንድነው?

የአስተዳደር ጥፋት ምንድነው?

የእንባ ጠባቂን የስልጣን ገደብ በመወሰን ረገድ ዓብይ ትኩረት ከሚሹ ጉዳዮች መካከል ‘የአስተዳደር ጥፋት’ ለሚለው አገላለጽ የሚሰጠው ፍቺ ትልቁን ቦታ ይይዛል፡፡ እንባ ጠባቂው የሚቀርብለት አቤቱታ የአስተዳደር ጥፋት ተብሎ የሚፈረጅ አይነት ካልሆነ ጉዳዩን ተቀብሎ የመመርመር ስልጣን የለውም፡፡ የአስተዳደር ጥፋትን የማይመለከት አቤቱታ ከእንባ ጠባቂው የስልጣን ክልል ስለሚያልፍ አቤቱታውን ተቀብሎ ከማስተናገድ መቆጠብ ይኖርበታል፡፡
ለዚህ ደግሞ በአስተዳደር ጥፋት ስር የሚጠቃለሉትን ድርጊቶች፣ እርምጃዎችና ውሳኔዎች ምንነት፣ አይነትና ይዘት ግልጽ በሆነ መለኪያ መለየት ይጠይቃል፡፡ የእንባ ጠባቂ ማቋቋሚያ አዋጅ ላይ ‘የአስተዳደር ጥፋት’ በእንግሊዘኛው maladministration የሚል አቻ ትርጉም ተሰጥቶታል፡፡ በአዋጁ መግቢያ ደግሞ ይኸው የእንግሊዝኛ ቃል ‘አስተዳደራዊ በደል’ ለሚለው የአማርኛ ቃል ወካይ ትርጉም ሆኖ ተጠቅሷል፡፡
ምንም እንኳን አዋጁ የአስተዳደር በደል የሚለውን አገላለፅ በመግቢው ላይ አንድ ጊዜ ብቻ የተጠቀመበት ቢሆንም በተወሰነ መልኩ የአስተዳደር ጥፋት እና የአስተዳደር በደል ተመሳሳይ ትርጓሜ እንዳላቸው አመላካች ይመስላል፡፡ አዋጁ ሲረቅቅ በጊዜው በህዝብ ተወካዮች ም/ቤት የህግና የአስተዳደር ጉዳዮች ቋሚ ኮሚቴ ባቀረበው ሪፖርት ላይ ‘የአስተዳደር በደል’ የሚለውን ቃል የተጠቀመ ሲሆን ለቃሉ የሚሰጠው ፍቺም የእንባ ጠባቂውን ስልጣን በመወሰን ረገድ ዋናውና ቁልፍ ስለመሆኑ አስምሮበታል፡፡ ቁልፍና ወሳኝ ጉዳይ ቢሆንም የአስተዳደር ጥፋቶች የሚባሉት የትኞቹ ናቸው? ለሚለው ጥያቄ ማቋቋሚያ አዋጁ ግልጽና የማያወላዳ መለኪያ ሳያስቀምጥ አልፎታል፡፡ በአዋጁ የትርጓሜ ክፍል ላይ ‘የአስተዳደር ጥፋት’ ምንነት እንደሚከተለው ተገልጿል፡፡
የአስተዳደር ጥፋት ማለት ማናቸውንም የአስተዳደር ህግን፣ የአሰሪና ሰራተኛ ጉዳይ ህግን ወይም አስተዳደር ነክ ህጐችን በመጻረር በመንግስት አስፈፃሚ አካላት የሚፈፀሙ ድርጊቶችን ወይም የሚሰጡ ውሳኔዎችን ይጨምራል፡፡a
የድንጋጌውን ግልጽነት በሚገባ ለመፈተን የሚከተሉትን ምሳሌዎች እንመልከት፡፡ በመንግስት ዩኒቨርሲቲ በሚማሩ ተማሪዎች በሚከተሉት ሁኔታዎች የአስተዳደር በደል ተፈፅሞብኛል የሚል አቤቱታ ለእንባ ጠባቂው ሊቀርብ ይችላል፡፡
በአንድ የትምህርት አይነት የወሰድኩት ፈተና ትክክለኛ መልሱን የመለስኩ ቢሆንም አለአግባብ ዝቅተኛ ውጤት ተሰጠኝ፡፡
የዩኒቨርሲቲው ሬጅሰትራር አማካይ ውጤቴን ከሴኔት ደንብ ውጭ በማስላት ዝቅ አድርጐብኛል፡፡
ወደ ዩኒቨርሲቲው ቅጥር ግቢ የመግቢያ ሰዓት እስከ ምሽቱ 3፡00 ሰዓት ብቻ እንዲሆን መደረጉ የመንቀሳቀስ መብታችንን የሚጋፋ ነው፡፡
ጥፋት ሳልፈጽምና ስለመፈጸሜም በቂ ማስረጃ ሳይኖር አለአግባብ ከዩኒቨርሲቲው በዲሲፒሊን ተባረርኩኝ፡፡
የወጪ መጋራት ክፍያ ካልከፈልክ የትምህርት ማስረጃ አይሰጥህም ተባልኩኝ፡፡
ከምሽቱ አራት ሰዓት በኋላ በግቢው ውስጥ ከወንድ ጋር ተገኝተሻል በሚል ዩኒቨርሲቲው የተማሪዎች ዲሲፒሊን መተዳደሪያ ደንብ ጠቅሶ እንድቀጣ ተደርጌያለሁ፡፡ ስለሆነም ህገ- መንግስቱን በተጻረረ መልኩ በወጣ ደንብ የተወሰደብኝ ቅጣት እንዲነሳልኝ፡፡
በተወሰደብኝ የዲሲፕሊን እርምጃ ላይ ለዩኒቨርሲቲው የበላይ አካል ያቀረብኩት ይግባኝ አለአግባብ ምላሽ ሳይሰጠው ዘግይቷል፡፡
የመኝታ ክፍላችን (ዶርም) ከህግና ከህገ መንግስት ውጭ በጥናት ደክመን በምንተኛበት ወቅት እኩለ ለሊት ላይ በግቢው የጥበቃ አባላት ይፈተሻል፡፡
የተመደበልን መምህር እንዲቀየርልን በተደጋጋሚ ለዩኒቨርሲቲው ያቀረብነው ጥያቄ ተገቢ ምላሽ አልተሰጠውም፡፡
የሚቀርብልን ምግብ ጥራቱን የጠበቀ አይደለም፡፡
ወደ ዩኒቨርሲቲው መግቢያ የሚወስደው መንገድ መብራት ስለሌለው በሴት እህቶቻችን ላይ ጥቃት እየደረሰ ነው፡፡ ለዩኒቨርሲቲው አስተዳደር እና ለኢትዮጵያ ኤሌትሪክ አገልግሎት ላቀረብነው ተደጋጋሚ ጥያቄ ተገቢውን ምላሽ አልተሰጠንም፡፡
ከላይ ከቀረቡት መላምታዊ ምሳሌዎች መገንዘብ እንደሚቻለው በአንድ የመንግስት ተቋም ውስጥ ብቻ የተራራቀ ይዘት ያላቸው የተለያዩ የቅሬታ ምክንያቶችን መሰረት ያደረጉ አቤቱታዎች ለእንባ ጠባቂው ይቀርባሉ፡፡ ተቋሙ አንድን አቤቱታ ተቀብሎ ከማስተናገዱ በፊት አቤቱታው እውነት ነው ተብሎ ቢገመት የአስተዳደር ጥፋት ተብሎ ሊፈረጅ የሚችል ስለመሆኑ በቅድሚያ ማረጋገጥና መወሰን ይኖርበታል፡፡
ማናቸውም አቤቱታ ተመርምሮ ለአቤቱታ አቅራቢው መፍትሔ ሊሰጥ የሚችለው ይህ ጥያቄ መጀመሪያ ከተመለሰ በኋላ ነው፡፡ የቀረበው አቤቱታ የአስተዳደር ጥፋትን የማይመለከት ከሆነ ምርምራ ሳይጀመር ውድቅ መደረግ ይኖርበታል፡፡ በህጉ ላይ ለአስተዳደር ጥፋት የተሰጠው ትርጓሜ የእንባ ጠባቂውን ፈተና አያቃልልም፡፡ በደፈናው ሲታይ በአዋጁ ላይ ለአስተዳደር ጥፋት የተሰጠው ትርጓሜ ከህግ ውጪ የተፈጸመ ድርጊትን ብቻ የሚሸፍን ይመስላል፡፡ በዚህ መልኩ ከተረዳነው የአስተዳደር ጥፋት ይዘት የእንባ ጠባቂውን ስልጣን በጣም ያጠበዋል፡፡
የአስተዳደር ጥፋት በግልፅ የተቀመጠን ህግ መጻረር ብቻ አይደለም፡፡ ለምሳሌ ‘የመንገድ መብራት ባለመኖሩ ምክንያት ለጾታዊ ጥቃት ተጋለጥን፣ ለጥያቄያችንም በቂ ምላሽ አልተሰጠንም፡፡’ የሚል አቤቱታ ‘ህግ መጻረር’ ውስጥ አይካተትም፡፡ ሆኖም ለዜጐች ተገቢ ጥያቄ ተገቢውን ምላሽ በአፋጣኝ አለመስጠት የአስተዳደር ጥፋት ስለመሆኑ አያከራክርም፡፡
በተመሳሳይ መልኩ አንዳንድ ጉዳዮች የአስተዳደሩ የውስጥ ጉዳዮች በመሆናቸው ለአስተዳደሩ ለራሱ መተው ያላባቸው ናቸው፡፡ ህገ መንግስታዊው የስልጣን ክፍፍል መርህ እንባ ጠባቂው ራሱን በአስተዳደሩ ምትክ ቦታ እንዳያስገባ ገደብ ያደርግበታል፡፡
የምርመራ አካሄድ ስርዓትና መፍትሔዎች
እንባ ጠባቂ ተቋም እና የሰብዓዊ መብት ኮሚሽን የቀረበላቸው አቤቱታ ይዘት በስልጣናቸው ክልል ውስጥ የሚወድቅ ከሆነ ቀጣዩ ተግባር የአስተዳደር ጥፋት ወይም የሰብዓዊ መብት ጥሰት መፈፀሙንና ጥፋቱ የተፈፀመበትን ሁኔታ ብሎም የጥፋቱን ደረጃ ለመወሰን ምርመራ ማከናወን ነው፡፡ ምርመራው አቤቱታ ባይቀርብም በራስ ተነሳሽነት ሊካሄድ ይችላል፡፡ ቅሬታ በደረሰበት ወገን የሚቀርበው አቤቱታ የግድ በማስረጃ የተደገፈ መሆን አይኖርበትም፡፡ ከአቤቱታ አቅራቢው የሚጠበቀው ‘በተቻለ መጠን’ ደጋራ ማስረጃ ማቅረብ ነው፡፡
በዚህ የምርመራ ሂደት ውስጥ ተመርማሪው አካል መልሱን የማቅረብ መብት ያለው ስለመሆኑ በማያሻማ መልኩ አልተገለጸም፡፡ በሁለቱም አዋጆች አንቀጽ 25 መሰረት ተመርማሪዎች መልስ እንዲሰጡ ማድረግ የመርማሪው ስልጣን እንጂ የተመርማሪው መብት አይደለም፡፡
የምርመራው አካሄድና ስርዓት በተመለከተ ሁለቱም ተቋማት በማቋቋሚያ አዋጃቸው አንቀጽ 24 የተሰጣቸው ስልጣን ተግባራቸውን በሚገባ ለማከናወን በሚገባ፡፡ በአንቀጽ 24 መሰረት የምርመራ ስልጣን፤
ተመርማሪዎች ለጥያቄ እንዲቀርቡ ወይም መልስ እንዲሰጡ
ምስክሮች ቀርበው ቃላቸውን እንዲሰጡ
በሶስተኛ ወገን እጅ ያለ ማስረጃ እንዲቀርብ ማድረግን ይጨምራል፡፡
በምርመራ ሂደት ውስጥ ሆነ በሌሎች የተቋሙና የኮሚሽኑ እንቅስቃሴዎች ውስጥ ማንኛውም ሰው በተለይም አስፈፃሚ አካላት አስፈላጊውን ድጋፍ የመስጠትና የመተባበር ግዴታ ተጥሎባቸዋል፡፡ በተወሰኑ ሁኔታዎች ለመተባበር ፍቃደኛ አለመሆን የወንጀል ተጠያቂነት ሊያስከትል ይችላል፡፡ ተቋሙ እና ኮሚሽኑ ምርመራቸውን ሲያከናውኑ መጥሪያ ተቀብሎ ካለበቂ ምክንያት መቅረት፣ ሰነዶች ለመስጠት ወይም ለማስመርመር ፍቃደኛ አለመሆን እንዲሁም ቀርቦ መልስ ለመስጠት ፍቃደኛ አለመሆን ከአንድ ወር እስከ 6 ወር በሚደርስ እስራት ወይም ከብር ሁለት መቶ እስከ አንድ ሺህ በሚደርስ ገንዘብ መቀጫ ወይም በሁለቱም ያስቀጣል፡፡

ጋብቻ በተጋቢዎች ግላዊ ግንኙነት ላይ ስለሚኖረው ውጤት

ጋብቻ በተጋቢዎች ግላዊ ግንኙነት ላይ ስለሚኖረው ውጤት

አንቀጽ ፵፱ መከባበር መተጋገዝና መደጋገፍ

 

፩. ባልና ሚስት እርስ በርሳቸው መከባበር፣ መተጋገዝና መደጋገፍ አለባቸው፡፡

፪. በጋብቻው ውል ውስጥ ይህንን የሚቃረን ስምምነት ማድረግ አይችሉም፡፡

 

አንቀጽ ፶ የቤተሰብ የጋራ አመራር (፩) ጠቅላላ

 

፩. በቤተሰብ አመራር ረገድ ባልና ሚስት እኩል መብት አላቸው፡፡

፪. ባልና ሚስቱ በማናቸውም ረገድ የቤተሰቡን ደህንነትና ጥቅም ለማስጠበቅ፣ ለልጆቻቸው በመልካም ሥነምግባር እንዲታነፁ፣ ተገቢ ትምህርት እንዲቀስሙና ኃላፊነት የሚሰማቸው ዜጎች ሆነው እንዲያድጉ ለማድረግ መተባበር አለባቸው፡፡

 

አንቀጽ ፶፩ (፪) ከተጋቢዎቹ አንዱ ቤተሰቡን ለመምራት ስላለመቻሉ

 

፩. ከባልና ሚስት አንደኛው ችሎታ ያጣ፣ የጠፋ ወይም ቤተሰቡን ጥሎ የሔደ ወይም ከመኖሪያ ሥፍራው በመራቁም ሆነ በማናቸውም ሌላ ምክንያት ፈቃዱን ለመስጠት በማይችልበት ሁኔታ በሚገኝበት ጊዜ፣ በአንቀጽ ፶ የተመለከተውን የቤተሰብ አመራር አንደኛው ተጋቢ ብቻውን ይፈጽማል፡፡

፪. ባልና ሚስት በጋብቻ ውላቸው ውስጥ ይህንን የሚቃረን ስምምነት ማድረግ አይችሉም፡፡

 

አንቀጽ ፶፪ ከጋብቻ በፊት ከሌላ ስለተወለዱ ልጆች

 

፩. ከባልና ከሚስቱ አንዱ ከጋብቻው በፊት ከሌላ የወለዳቸውን ልጆች መልካም አስተዳደግ በሚመለከት በራሱ አሳብና መሪነት የፈቀደውን ውሳኔ ለማድረግ ሙሉ መብት ይኖረዋል፡፡

፪. ይህንን የሚቃረን ማናቸውም ስምምነት ውጤት አይኖረውም፡፡

 

አንቀጽ ፶፫ አብሮ መኖር

 

፩. ባልና ሚስት አብረው እንዲኖሩ ይገደዳሉ፡፡

፪. ለጤናቸው አደገኛ ካልሆነ በስተቀር ባልና ሚስት ከጋብቻ የሚጠበቀውን መደበኛውን የሩካቤ ሥጋ ግንኙነት መፈጸም አለባቸው፡፡

፫. ይህንን የሚቃረን ማናቸውም ስምምነት ውጤት አይኖረውም፡፡

 

አንቀጽ ፶፬ የመኖሪያ ሥፍራን ስለመወሰን

 

ባልና ሚስት የሚኖሩበትን ሥፍራ በጋራ ይወስናሉ፡፡

 

አንቀጽ ፶፭ በስምምነት ተለያይቶ ስለመኖር

 

፩. በዚህ ሕግ በአንቀጽ ፶፫ ንዑስ አንቀጽ (፩) የተመለከተው ቢኖርም ባልና ሚስቱ ለተወሰነ ወይም ላልተወሰነ ጊዜ ተለያይተው ለመኖር መስማማት ይችላሉ፡፡

፪. ስለዚህ ጉዳይ የተደነገገውን ስምምነት መለወጡ የማይገባ ካልሆነ በስተቀር ከሁለቱ ተጋቢዎች አንደኛው አስቦ ሊሰርዘው ይችላል፡፡

 

አንቀጽ ፶፮ የመተማመን ግዴታ

 

ባል ለሚስቱ፣ ሚስት ለባልዋ ታማኝ የመሆን ግዴታ አለባቸው፡፡

 

⚖️በአገራችን ስላለው የአስተዳደራዊ ድንጋጌ አወጣጥ አጠቃላይ ዳሰሳ ⚖️መመሪያ የሌለው መመሪያ ⚖️

በአገራችን ስላለው የአስተዳደራዊ ድንጋጌ አወጣጥ አጠቃላይ ዳሰሳ በህግ አውጭው የወጣ አንድ አዋጅ ስጋና ደም ለብሶ በተጨባጭ ተፈጻሚነት እንዲያገኝ ብዙውን ጊዜ ዝርዝር የአፈጻጸም መመሪያዎች ያስፈልጉታል፡፡ በኢትዮጵያ ያለውን ሁኔታ ያየን እንደሆነ አንድ የመንግስት ሰራተኛ በተወካዮች ም/ቤት ከሚወጣው አዋጅ ይልቅ በየጊዜው ስለሚደነገጉት መመሪያዎች የተለየ ቅርበትና እውቀት አለው፡፡ በእያንዳንዱ አስተዳደር መ/ቤት ውስጥ የመንግስት ስራ የሚሰራው ‘በህጉ መሰረት’ ሳይሆን ‘በመመሪያው መሰረት’ ስለመሆኑ እውነትነት ያለው ሀቅ ነው፡፡ስልጣን በሰጠው አዋጅ መሰረት እስከወጣ ድረስ በመመሪያ መስራቱ ባልከፋ ነበር፡፡ ሆኖም ኢትዮጵያ ውስጥ ‘መመሪያ’ ሲባል ከስልጣን በላይ ለሆነ ድርጊት፣ ለህገ ወጥነትና ለኢ-ፍትሐዊነት የሚሰጥ የሽፋን ልብስ ነው፡፡ ዋና ችግሩ ከውክልና ሰጪው ከተወካዮች ም/ቤት ይጀምራል፡፡ በተለያዩ አዋጆች ላይ ለሚኒስትሮች ም/ቤትና ለአስተዳደር መ/ቤቶች በውክልና የሚተላለፈው ስልጣን እንደሰማይ የሰፋ ቢሆንም ጥያቄው የህግ የበላይነትና የህገ-መንግስታዊነት ሆኖ ተመክሮበት አያውቅም፡፡ከዚህ ባሻገር አነስተኛ ስነ-ስርዓት ፈጽሞ አለመኖሩ መመሪያዎች ‘የስርቻው ስር ህጎች’ ሆነው እንዲቀሩ አድርጐታል፡፡ በተጨማሪም ህጋዊነታቸውንና በህግ አውጭው ከተሰጣቸው ስልጣን በላይ አለማለፋቸውን በተግባር የሚያረጋግጥ ውጤታማ የቁጥጥር ስልት አልተዘረጋም፡፡

መመሪያ የሌለው መመሪያ

አስተዳደራዊ ድንጋጌ አወጣጥ ስርዓት (Rule–Making Procedure) ግልፅነትና የህዝብ ተሳትፎን በማሳካት ረገድ ካለው ወሳኝ ሚና በተጨማሪ በዘፈቀደ በሚወጡ ደንብና መመሪያዎች አማካይነት የዜጐች መብትና ነፃነት እንዳይጣስ ከለላና ውጤታማ የመቆጣጠሪያ መሳሪያ ነው፡፡ በአገራችን በሚኒስትሮች ም/ቤትና በአስተዳደር መ/ቤቶች የሚወጡ ደንቦችና መመሪያዎች ለየትኛውም አይነት አስገዳጅ ስነ-ስርዓት አይገዙም፡፡ እስከ አሁን ድረስ ህግ አውጭው አንድ ደንብ በሚኒስትሮች ም/ቤት የሚወጣበትን ስነ-ስርዓት በአዋጅ ደንግጐ አላስቀመጠም፡፡ በተመሳሳይ መልኩ የአስተዳደር መ/ቤቶች መመሪያ ሲያወጡ ሊከተሉት ስለሚገባ ስነ-ስርዓት የሚደነግግ አስገዳጅ ህግ የለም፡፡ከመሰረታዊ የስነ-ስርዓት ቅድመ ሁኔታዎች  አንዱና ዋነኛው አስተዳደራዊ ድንጋጌ ቀላል በሆነ መንገድ ታትሞ መሰራጨት ያለበት መሆኑ ነው፡፡ በተግባር ያለው እውነታ እንደሚያሳየን መመሪያዎች በአስተዳደር መ/ቤቱ ውስጥ ተደብቀው የሚቀሩ የጓዳ ህጐች ናቸው፡፡ አብዛኛዎቹ መመሪያዎች በ3ኛ ወገን ላይ አስገዳጅነት ቢኖራቸውም ሊታወቁና ሊከበሩ የሚችሉበት አንዳችም አማራጭ መንገድ የለም፡፡ ግለሰቦች እና ድርጅቶች በመመሪያው መሰረት እርምጃና ቅጣት ሲወሰድባቸው መመሪያዎቹ ባልታወቁበትና ባልታተሙበት ሁኔታ ነው፡፡ ይህም የግልፅነትን መርህ የሚጥስ፣ ለሙስናና ከስልጣን በላይ ለሆነ ድርጊት እና በስልጣን አለአግባብ መገልገል በአጠቃላይ ለአስተዳደራዊ ብልሹነት የሚያጋልጥ አደገኛ ሁኔታ ነው፡፡ ማንም ዜጋ ላልታተመ፣ ለማያውቀው እና ሊያውቀው ለማይችል ህግ የመገዛት ግዴታ የለበትም፡፡የመመሪያዎች አለመታተም ተፈጻሚነት (ውጤት) የሚያገኙበትን ጊዜ ለመወሰን አስቸጋሪ ያደርገዋል፡፡ ለመሆኑ አንድ መመሪያ ውጤት የሚኖረው ከመቼ ጀምሮ ነው? በተለምዶ በመ/ቤቱ ኃላፊ ከተፈረመበት ቀን ጀምሮ ውጤት ያገኛል፡፡ ሆኖም አንዳንድ ጊዜ ያልተፈረመ መመሪያ በተግባር ተፈጻሚ የሚደረግበት ሁኔታ ያጋጥማል፡፡ በአንዳንድ መመሪያዎች ላይ ደግሞ ተፈጻሚ የሚሆንበት ቀን በግልጽ ቢመለከትም የመ/ቤቱ ኃላፊ ፊርማ የለውም፡፡በስነ-ስርዓት አለመኖር ምክንያት በየአስተዳደር መ/ቤቱ የሚወጡት መመሪያዎች ቅርጽና ይዘት ወጥነት አጥቷል፡፡ መመሪያ ለአውጭውም አካል ሳይቀር አስገዳጅ ህግ እንደመሆኑ አነስተኛ የሚባሉ ቅድመ ሁኔታዎች ሊሟሉ ይገባል፡፡ ለምሳሌ የመመሪያው መለያ ቁጥር፣ የተሻረ መመሪያ ካለ ቁጥሩና የወጣበት ጊዜ አንዲሁም ስልጣን የሰጠውን አዋጅ ቁጥርና አንቀጽ መጥቀስ ይገባል፡፡ እንዲሁም መመሪያው በምእራፍ፣ በክፍልና በአንቀጽ (ቁጥር) ተከፋፍሎ አስገዳጅነት ያለው ድንጋጌ ሊያስቀምጥ ይገባል፡፡ ይዘቱ ጥናት፣ ጥቆማ ወይም ምክር ወዘተ… መምሰል የለበትም፡፡

አስተዳደራዊ ድንጋጌ የማውጣት ስርዓት

ስነስርዓት ዋነኛው አስተዳደራዊ ድንጋጌ የማውጣት ስልጣን መቆጣጠሪያ መንገድ ሲሆን የበዘፈቀደ አሰራርን በማስወገድ ረገድ ጉልህ ሚና ይጫወታል፡፡ ዝርዝር የአስተዳደራዊ ድንጋጌ አወጣጥ ስነ-ስርዓት በውክልና የተሰጠ ስልጣን በአግባቡ ተግባር ላይ ስለመዋሉ አንዱ መለኪያ መስፈርት ነው፡፡በአንዳንድ አገራት አስተዳደራዊ ድንጋጌ የሚወጣበት ወጥ የአስተዳደር ስነ-ስርዓት ደንብ (Administrative procedure code) ራሱን ችሎ በተለይ ይደነገጋል፡፡ ወጥ ስነ-ስርዓት በሌለበት ሁኔታ ግን የውክልና ስልጣኑን የሚሰጠው ህግ የአስተዳደር መ/ቤቱ መከተል ያለበትን አነስተኛ የስነ-ስርዓት አካሄድ ለይቶ ያስቀምጣል፡፡ በአገራችን በሚኒስትሮች ም/ቤት ደረጃ ሆነ በአስተዳደር መ/ቤቶች ላይ ተፈፃሚ የሚሆን አስገዳጅና ወጥ የስነ-ስርዓት ደንብ ካለመኖሩም በላይ የውክልናው ምንጭ የሆነው አዋጅ ዝርዝር የስነ-ስርዓት ድንጋጌዎችን አያስቀምጥም፡፡ በዚህ የተነሳ አስተዳደራዊ ድንጋጌዎች ውጤታማ አስተዳደር በማስፈን ረገድ ያላቸውን ሚና ከማሳነሱም በላይ ለህገ-ወጥ አሠራር፣ ሙስና እና አስተዳደራዊ ብልሹነት መንሰራፋት አይነተኛ ምክንያት ሆኗል፡፡ከሌሎች አገራት ተሞክሮ እንደምንረዳው ልዩ ሁኔታዎች እንደ ተጠበቁ ሆነው በውክልና ህግ የሚያወጣ አካል የሚከተሉትን የስነ-ስርዓት ደንቦች መከተል ይጠበቅበታል፡፡ እነዚህም ስነ-ስርዓቶች ማስታወቂያና መረጃ መስጠት፣ ምክክር (የህዝብ ተሳትፎ)፣ ክለሳ እንዲሁም ህትመት በሚል በአራት ዋና ዋና ንዑስ ስርዓቶች ልንከፍላቸው እንችላለን፡፡እነዚህ ንዑስ የስነ-ስርዓት ቅድመ ሁኔታዎች እንደተጠበቁ ሆነው ጥሩ ሊባል የሚችል አስተዳደራዊ ደንብ ወይም መመሪያ ከማርቀቅ ሂደት እንደሚጀምር ልብ ሊባል ይገባል፡፡ ሲረቀቅ ያላማረ ሲጸድቅም አያምርም፡፡ ስለሆነም ደንቡ ወይም መመሪያው ግልጽ፣ በቀላሉ የሚገባ፣ የማያደናግር ይሆን ዘንድ በማርቀቅ ሂደቱ ላይ የህግ ባለሙያ ተሳትፎ ተመራጭነት አለው፡፡^aማስታወቂያ እና መረጃ መስጠትየህዝብ ተሳትፎ ለአስተዳደራዊ ድንጋጌው ተዓማኒነትና ተቀባይነት ቅድመ ሁኔታ ነው፡፡ ይህ መሰረት ሀሳብ በተግባር የሚተረጎመው ግልፅ የሆነ የሕዝብ ተሳትፎ ማስፈፀሚያ ስርዓት ሲኖር ነው፡፡ በዚህ ረገድ አስተዳደራዊ ደንቡ ወይም መመሪያው ከመታተሙ በፊት የሚመለከተው የህብረተሰብ ክፍል ሀሳብ፣ ጥቆማ፣ አስተያየት፣ ትችትና ሂስ ለመስጠት እንዲያስችለው ረቂቁን በቀላሉ ማግኘት የሚችልበትን ሁኔታ ማመቻቸት ያስፈልጋል፡፡ለምሳሌ በአሜሪካ የካሊፎርኒያ ግዛት በውክልና ህግ የማውጣት ስነ-ስርዓት ብንወስድ የሚመከለተው የአስተዳደር መ/ቤት መመሪያ ለማውጣት ሲያቅድ አስቀድሞ ለዚሁ ጉዳይ በተዘጋጀ ጋዜጣ (state register) ማስታወቂያ ያወጣል፡፡ ረቂቁ መመሪያ በሙሉ ወይም በከፊል ከማስታወቂያው ጋር የሚወጣ ሲሆን በከፊል ከታተመ የረቂቁ ሙሉ ቅጂ ስለሚገኝበት አድራሻና ሁኔታ በጋዜጣው ላይ መግለጫ ይሰጣል፡፡ ስለሆነም አስተያየት ማቅረብ የሚፈልግ ወገን መመሪያ በሚያወጣው የአስተዳደር መ/ቤት በቀጥታ በአድራሻው በመሄድ የረቂቁን ቅጂ በነጻ ወይም በአነስተኛ ክፍያ ማግኘት ይችላል፡፡ በተጨማሪም ከኢንተርኔት ድረ-ገጽ ላይ በቀላሉ ይገኛል፡፡^bማስታወቂያው በጋዜጣ ላይ ከታተመበት ዕለት ጀምሮ ለ45 ቀናት መቆየት ያለበት ሲሆን ዓላማውም በጉዳዩ ጥቅም ያላቸው ወገኖች አስተያየት፣ ጥቆማና ሂስ ለማቅረብ በቂ ጊዜ እንዲያገኙ ነው፡፡ ሀሳብ መስጠት የፈለገ ማንኛውም ግለሰብ ወይም ድርጅት አስተያየቱን በጽሁፍ፣ በፋክስ፣ በኢ-ሜይል ወይም በሌላ በሚያመቸው መገናኛ ዘዴ መላክ ይችላል፡፡በካሊፎርኒያ ሆነ በሌሎች ግዛቶች ያለው የአስተዳደራዊ ድንጋጌ አወጣጥ ስርዓት ከሞላ ጎደል እ.ኤ.አ. በ1946 ዓ.ም. በፌደራል መንግስት ደረጃ ከወጣው የአስዳደር ስነ ስርዓት ደንብ (Administrative Procedure Act, 1946) ከሚደነግጋቸው ቅድመ ሁኔታዎች ጋር ተቀራራቢ ነው፡፡ በዚህ ህግ መሰረት የአስተዳራዊ ድንጋጌ (በህጉ አነጋገር ‘Rule’) አወጣጥ ስርዓቱ መደበኛ እና ኢ-መደበኛ በሚል ለሁለት (እ.ኤ.አ በ1990 ዓ.ም. የህግ ዕውቅና ያገኘውን Negotiated Rulemaking ሳይጨምር) ተከፍሏል፡፡^cመደበኛው ስርዓት እንደ ፍርድ ቤት ክርክር ዓይነት የጉዳዩ መሰማት የሚካሄድበት ሲሆን የሚመለከታቸው ወገኖች አስተያየት ከመስጠት ባለፈ የኤጀንሲውን አቋም ለማስተባበል ተቃራኒ ክርክር እና ማስረጃ ማቅረብ ይፈቀድላቸዋል፡፡^d በአሜሪካ የፌደራል መ/ቤቶች በስፋት የሚከተሉትና እንዲከተሉትም የሚገደዱት ኢ-መደበኛውን ስርዓት ሲሆን መሟላት ያላባቸው አነስተኛ ቅድመ ሁኔታዎች ማስታወቂያ፣ አስተያትና ህትመት ናቸው፡፡ የአስተዳደራዊ ድንጋጌ (Rule) አወጣጥ ስርዓቱ ፌደራል ሬጅስተር በሚባለው ዕለታዊ የመንግስት ጋዜጣ ይፋ ማስታወቂያ በማውጣት ይጀመራል፡፡^e ማስታወቂያው የሚከተሉትን መግለጫዎች መያዝ ይኖርበታል፡፡ሊወጣ የታቀደው አስተዳደራዊ ድንጋጌ የሚገኝበትን ቦታ፣ ጊዜ እና አጠቀላይ ባህርያቱንስልጣን የሰጠው አዋጅና ለድንጋጌው መውጣት መነሻ የሆነውን የህግ ምክንያትሊወጣ ስለታሰበው ድንጋጌ ይዘት እና በውስጡ የተካተቱ ጭብጦች አስመልክቶ አጠቃላይ መግለጫበአገራችን 1993 ዓ.ም. በተዘጋጀው ረቂቅ የአስተዳደር ስነ ስርዓት ህግ^f መሰረት ደንብ ማውጣት የሚፈልግ የአስተዳደር መ/ቤት ከ30 ቀናት በፊት የሚከተሉትን ፍሬ ነገሮች የያዘ ማስታወቂያ በጋዜጣ^g ማውጣት አለበት፡፡ስለ ረቂቅ ደንቡ ዓላማ አጭር ማብራሪያየደንቡ ረቂቅ የተፈቀደበት ሕጋዊ ስልጣንየደንቡ ረቂቅ ሰነድየደንቡ ረቂቅ ላይ ሰዎች የት፣ መቼና እንዴት አስተያየታቸውን እንደሚያቀርቡናየደንቡ ረቂቅ ላይ ስለሚሰጥ የቃል አስተያየት የማቅረብ ስርዓት በሚመለከት የት፣ መቼና እንዴት እንደሚካሄድ መጠየቅ እንደሚችሉ የሚገልጽ መረጃበ2001 ዓ.ም. ድጋሚ በተዘጋጀው ረቂቅ አዋጅ ላይም እነዚህን አምስት መግለጫዎች የያዘ ማስታወቂያ በጋዜጣ ወይም በሌላ መገናኛ ብዙኃን ሊነገር እንደሚገባው ተመልክቷል፡፡ የቃል አስተያየት (hearing) በአሜሪካ የመደበኛው ስርዓት ቅድመ ሁኔታ ሲሆን ተፈጻሚነቱ ተቋሙ ይህን ስርዓት እንዲከተል ህግ አውጭው በልዩ ህግ በግልጽ ባመለከታቸው ውስን ሁኔታዎች የተገደበ ነው፡፡ የአገራችን አርቃቂዎች ባይገለጥላቸውም አሜሪካኖች ይህን አካሄድ የመረጡበት ምክንያት ግልፅ ነው፡፡ የየትኛውም አገር አስተዳደር ውጤታማነት እና ቅልጥፍና ተቀዳሚ እሴቶቹ ናቸው፡፡ አንድ መመሪያ ለማውጣት እንደ ፍርድ ቤት ዓይነት ሙግት እየተደረገ፣ ደጋፊና የሚያስተባብል ማስረጃ እየቀረበ፣ የቃል ክርክር እየተሰማ በአጠቃላይ ከፍተኛ ወጪና ጊዜ በሚጠይቅ ሂደት ማለፍ አስገዳጅ ከሆነ አስተዳደር ይንዛዛል እንጂ አይቀላጠፍም፡፡ከላይ ከተዘረዘሩት የማስታወቂያ ቅድመ ሁኔታዎች መካከል በመጨረሻ ላይ የሚገኘው የቃል አስተያይት አቀራረብ ስርዓት ኢኮኖሚያዊና ማህበራዊ እንደምታቸው ግዙፍ በሆኑ ጉዳዮች ላይ ብቻ መወሰን ይኖርበታል፡፡ እነዚህን ጉዳዮች ለመለየት ቋሚ መለኪያ ማበጀት ብዙም አይጠቅምም፡፡ ምክንያቱም በጊዜና በሁኔታ ይለዋወጣሉ፡፡ ዛሬ ላይ ሲመዘን ክብደት የሚሰጠው ጉዳይ በጊዜ ሂደት ፋይዳው ሊያንስ ይችላል፡፡ ስለሆነም አሜሪካኖቹ እንደተከተሉት አማራጭ ህግ አውጭው በየጊዜው በሚያወጣቸው አዋጆች ቢወሰኑ ይሻላል፡፡ በሌላ አነጋገር የቃል አስተያየት የማቅረብ ስርዓት አስገዳጅነት የተወካዮች ም/ቤት በየጊዜው በሚያወጣቸው አዋጆች በግልፅ ሲደነገግ ብቻ ተፈጻሚ ሊሆን ይገባል፡፡ማማከር እና ማሳተፍ‘ምክክር’ የሚለው ቃል ከህዝብ አስተያየት መሰብሰብንና በአስተዳደራዊ ድንጋጌ አወጣጥ ሂደት እንደ ግብዓት መጠቀምን ያመለክታል፡፡ ጉዳዩ ከሚመለከታቸው አካላት ሀሳብ ከመቀበል በተጨማሪ ምክክር አልፎ አልፎ በተወሰኑ ሁኔታዎች በቀጥታ የሚደረግ ውይይት ወይም ስብስባ ሊያካትት ይችላል፡፡ በጉዳዩ ጥቅም ያላቸው ወገኖች ተሳትፎ ሕዝባዊ ተቀባይነትና አመኔታን ያረጋግጣል፡፡ ተግባራዊ አፈጻጸሙንም ምቹ ያደርገዋል፡፡ በተጨማሪም ዜጐች በቅድሚያ አውቀውት እንቅስቃሴያቸውን በደንቡና መመሪያው መሰረት እንዲያስተካክሉ ይረዳቸዋል፡፡ምክክር ትርጉም የሚኖረው እውነተኛና በተግባር ለውጥ የሚያመጣ ሲሆን ብቻ ነው፡፡ በካሊፎርኒያ ግዛት መመሪያውን የሚያወጣው የአስተዳደር መ/ቤት በህዝብ ከቀረቡ አስተያየቶችና ጥቆማዎች መካከል ያመነባቸውና የተቀበላቸው ካሉ በረቂቁ ላይ ማካተትና የማይቀበል ከሆነም ያልተቀበለበትን ምክንያት በመግለጽ ለሁለቱም መግለጫ (statement of reasons) ማቅረብ አለበት፡፡ተጠያቂነት እና የክለሳ ስርዓትበውክልና የሚወጣ ደንብ ወይም መመሪያ በህግ አውጭው ከተሰመረለት ስልጣን በላይ አለማለፉን ማረጋገጥ ዋነኛው የአስተዳደር ህግ ዓላማ ነው፡፡ ዓላማውን ለመተግበር የስልጣን ወሰን ወይም ገደብ የሚቆጣጠር አካል ሊኖር ያስፈልጋል፡፡ በእንግሊዝ ይህ የማጣራት ወይም የክለሳ ሂደት የሚከናወነው በዋነኛነት በራሱ በፓርላማ ሲሆን በአሜሪካ በተለይ በካሊፎርኒያ ግዛት በህግ የተቋቋመና ራሱን የቻለ የአስተዳደር ህግ ጽህፈት ቤት (Administraive Law office) ተብሎ በሚጠራ ተቋም አማካይነት ቁጥጥር ይደረጋል፡፡ በእንግሊዝ የመመሪያውን ህጋዊነት የማጣራት ሂደትና ስነ-ስርዓት ብዙውን ጊዜ ውክልና በሰጠው አዋጅ ላይ ይደነገጋል፡፡ ይህ ስነ-ስርዓት የማንጠፍ ስነ-ስርዓት (Laying procedure) ተብሎ ሲጠራ ውክልና ተቀባዩ አካል አስተዳደራዊ ድንጋጌውን ለፓርላማው የማቅረብ (በፓርላማ ፊት የማንጠፍ ወይም የመዘርጋት (laying before parlament) ወይም (laying before the table) ቅድመ ሁኔታን ያሰቀምጣል፡በዚህ ስነ-ስርዓት ፓርላማው በሚያደረገው ፍተሻና ምርመራ መሰረት ድንጋጌው ከስልጣን በላይ አለመሆኑና በአግባቡ ስለመውጣቱ ይጣራል፡፡ የማንጠፍ ስነ-ስርዓቱ የተለያዩ ቅርጽና መልክ ይኖረዋል፡፡ ነፃ የማንጠፍ ስነ-ስርዓት (Bare laying procedure) ድንጋጌው ተፈፃሚነት ከማግኘቱ በፊት ትክክለኛ ቅጂው ለፓርላማው እንዲቀርብ ያስገድዳል፡፡^h ዋና ዓላማው ፓርላማው የድንጋጌውን ይዘት እንዲያየው ከማድረግ አይዘልም፡፡ ስለሆነም ለፓርላማ ከቀረበበት ቀን አንስቶ ወዲያውኑ ውጤት ይኖረዋል፡፡አሉታዊ የማንጠፍ ስርዓት (Negative resolution procedure) ከሆነ ደግሞ ድንጋጌው ለፓርላማ ከቀረበ ከተወሰነ ጊዜ በኃላ ጥያቄ ከቀረበበትና ግድፈት ከተገኘበት ይሰረዛል ፡፡ ሆኖም ከመሰረዙ በፊት በድንጋጌው መሰረት የተወሰዱ እርምጃዎች እንደጸኑ ይቆያሉ፡፡ ካልተሰረዘ ተፈጻሚነት እንዲኖረው ይሁንታ አግኝቷል ማለት ነው፡፡ⁱ ከዚህ በተቃራኒ ስርዓቱ አዎንታዊ የማንጠፍ ስርዓት (positive resolution procedure) በሚሆንበት ጊዜ ለፓርላማ ቀርቦ መፅደቅ ይኖርበታል፡፡^j የማንጠፍ ስርዓት መከተል ያለበት አስተዳደራዊ ድንጋጌ ስርዓቱን ባልተከተለ መንገድ የወጣ እንደሆነ ዋጋ አልባ (void) እንደሆነ ይቆጠራል፡፡በአገራችን ይህን መሰሉ ሆነ ሌላ ዓይነት የክለሳ ስርዓት አልተለመደም፡፡ ከስልጣን በላይ የሆኑ ደንብና መመሪያዎች ሲወጡ ህግ አውጭው የሚቆጣጠርበት መንገድ ባለመኖሩ የሚኒስተሮች ም/ቤትና የአስተዳደር መ/ቤቶች ልጓም አልባ ለመሆን ብሎም በዘፈቀደ ህግ ለመደንገግ አጋጣሚ ያገኛሉ፡፡ ይህ ያልተገራ ስልጣን የዜጐች ሰብዓዊና ዲሞክራሲያዊ መብቶች ፀር ሲሆን ህገ መንግስታዊ ዋስትናን ያሳጣል፡፡በካሊፎርኒያ በውክልና የሚወጣ ህግ ውጤት ኖሮት ተፈጻሚ ከመሆኑ በፊት የተወሰኑ መመዘኛዎች ማሟላት አለበት፡፡ መመዘኛዎቹ መሟላታቸውን የአስተዳደር ህግ ጽህፈት ቤት (Administraive Law Office) የተባለ በህግ የተቋቋመ አካል ያረጋግጣል፡፡ እያንዳንዱ መ/ቤት የሚያወጣውን አስተዳደራዊ ድንጋጌ ረቂቅ ለክለሳ ለዚህ ጽህፈት ቤት በቅድሚያ መላክ ይኖርበታል፡፡ ከዚህ አንጻር ከእንግሊዝ የማንጠፍ ስነ-ስርዓት ጋር በከፊል ይመሳሰላል፡፡ ጽህፈት ቤቱ ድንጋጌውን ሲከልስ የሚከተሉትን መመዘኛዎች መሰረት በማድረግ ነው፡፡ስልጣን (Authority)፤ የአስተዳደር መ/ቤቱ ድንጋጌውን እንዲያወጣ ከህግ አውጭው በእርግጥ ውክልና የተሰጠው መሆኑማጣቀስ (Reference)፤ የአስተዳደር መ/ቤቱ በሚያወጣው ድንጋጌ ላይ የሚያስፈጽመው ህግ እና ስልጣን የሰጠውን ህግ አንቀጽ መጥቀሱ (ማመልከቱ)ወጥነት (Consistencey)፤ ድንጋጌው ስልጣን ከሰጠው ወይም ከሌላ ህግ ጋር የተስማማ ወይም የማይቃረንና የማይጋጭ መሆኑግልፅነት (Clarity)፤ የድንጋጌው ትርጉም ግልጽና በቀላሉ ለመረዳት የሚቻል መሆኑአለመደጋገም (Non- duplication)፤ ድንጋጌው ስልጣን የሰጠውን ህግ ድንጋጌዎች መድገም የለበትም፡፡ የህጉ ይዘት በከፊል ወይም በሙሉ በድጋሚ በድንጋጌው ላይ ከሰፈረ መመዘኛው አልተሟላም፡፡ህትመት‘ህትመት’ የሚለው ቃል በአፍ የሚደነገግ መመሪያ እንደሌለ ያመለክታል፡፡ ‘የህግ መታተም’ ሲባል አዋጅ፣ ደንብ ወይም መመሪያ ለህዝብ በቀላሉ ሊደርስ በሚችል ወጥ የህትመት ውጤት ላይ ታትሞ ለህዝብ ማሰራጨት ማለት ነው፡፡ ህግ በጽሑፍ ላይ ሰፍሮ መውጣቱ ብቻ ብቻ በቂ አይደለም፡፡ ቁም ነገሩ ታትሞ መውጣቱ ሳይሆን ህትመቱ ይፋ መደረጉና በቀላሉ ለህዝቡ የሚደርስ መሆኑ ነው፡፡ ዜጎች ላልታተመና ይፋ ላልሆነ ብሎም በቀላሉ ለማይገኝ ህግ ሊገዙ አይችሉም፡፡ ድብቅ ህግ ህጉን ካወጣው አካል በስተቀር አውቆት የሚያከብረው አይኖርም፡፡በእንግሊዝ ውስጥ በብላክፑል ኮርፖሬሽን እና ሎከር (Blackpool Corporation Vs. Locker) መካከል በነበረው ክርክር ላይ በተሰጠ ውሳኔ የህትመት አስፈላጊነት እንዲህ ተገልጾ ነበር፡፡^kህግን አለማወቅ ይቅርታ አያሰጥም የሚለው መርህ በእንግሊዝ ዲሞክራሲ የህግ የበላይነት የቆመበትን መሪ ሀሳብ ይወክላል፡፡ ነገር ግን የዚህ መርህ የትክክለኛነቱ መሰረት ሁሉም ህጐች በቀላሉ ለህዝቡ እንደሚደርሱ ግምት በመውሰድ ነው፡፡በአሜሪካ በእያንዳንዱ የፌደራል መንግስት የአስተዳደር መ/ቤት የሚወጣ አስተዳደራዊ ድንጋጌ ለዚሁ ጉዳይ በተዘጋጀ ፌደራል ሬጅስተር (Federal Regiser) ተብሎ በሚጠራ ወጥና መደበኛ ጋዜጣ ላይ መታተም አለበት፡፡ እያንዳንዱ መመሪያ በጋዜጣው ላይ ሲታተም የራሱ መለያ ቁጥር ስለሚሰጠው ፈልጐ ለማግኘት በጣም ቀላል ያደርገዋል፡፡ መመሪያውን ማግኘት የሚፈልግ ሰው ከመ/ቤቱ ወይም ከጋዜጣው ድረ-ገጽ ላይ በቀላሉ በነጻ ማንበብና መቅዳት ይችላል፡፡ በተጨማሪ በአካል ሄዶ ጋዜጣውን በአነስተኛ ክፍያ መግዛት ሌላው አማራጭ ነው፡፡ እ.ኤ.አ በ1946 ዓ.ም. በወጣው የአስተዳደር ስነ-ስርዓት ህግ (Administrative Procedure Act) መሰረት ማንኛውም መመሪያ ተፈፃሚነት የሚኖረው በፌደራል ሬጅስተር ከታተመ ከ30 ቀናት በኃላ ነው፡፡ በእነዚህ 30 ቀናት ውስጥ ማንኛውም ሰው መመሪያውን ለማግኘትና ይዘቱን ለመረዳት በቂ ጊዜ ያገኛል፡፡በተመሳሳይ ወቅት (እ.ኤ.አ. በ1946 ዓ.ም.) በእንግሊዝ የወጣው ህግ (statutory instrumnets act) ከተወሰኑ አስተዳራዊ ድንጋጌዎች በስተቀር ከሞላ ጎደል ሁሉም ተፈጻሚ ከመሆናቸው በፊት በይፋ እንዲታተሙና ለህዝብ እንዲሰራጩ ያስገድዳል፡፡^m ህጉ በማያካትታቸው የአስተዳደራዊ ድንጋጌ ዓይነቶች ህትመት ቅድመ ሁኔታ ባይሆንም አብዛኛዎቹ የአስተዳደር መ/ቤቶች በራሳቸው ተነሳሽነት እንዲታተሙ ያደርጋሉ፡፡ ሆኖም በልዩ ህግ ላይ ህትመት እንደ ቅድመ ሁኔታ ከተቀመጠ አስገዳጅ ነው፡፡ ድንጋጌው በይፋ ካልታተመ ውጤት ወይም ዋጋ አይኖረውም፡፡በህንድ ኦፊሴሊያዊ በሆነ ጋዜጣ እንዲታተሙና ለህዝብ ይፋ እንዲሆኑ የሚያስገድድ አንድ ወጥ ህግ የለም፡፡ ሆኖም ስልጣን በሚሰጠው ህግ ላይ የህትመት ቅድመ ሁኔታ የተቀመጠ እንደሆነ በአስተዳደር መ/ቤቱ ላይ አስገዳኝነት አለው፡፡ⁿበኢትዮጵያ ውስጥ ከአዋጅና ደንብ በስተቀር በአስተዳደር መ ቤቶች  በየጊዜው የሚወጡት  ስፍር ቁጥር የሌላቸው መመሪያዎች በነጋሪት ጋዜጣ አይታተሙም፡፡ ስልጣን የሚሰጠው አዋጅም በስተቀር ህትመትን እንደቅድመ ሁኔታ አያስቀምጥም፡፡

በክብር መዝገብ ሹም ፊት ስለሚፈጸም ጋብቻ

በክብር መዝገብ ሹም ፊት ስለሚፈፀም ጋብቻ

 

አንቀጽ ፳፪ ሥልጣን ያለው የክብር መዝገብ ሹም

 

ጋብቻ ከተጋቢዎቹ አንዱ ወይም ከተጋቢዎቹ ወላጆች ወይም የቅርብ ዘመዶች አንዱ ጋብቻው ከሚፈጸምበት ጊዜ በፊት ቢያንስ ለስድስት ወራት ያህል ሳያቋርጥ በሚኖርበት ቦታ በሚገኘው የክብር መዝገብ ሹም ፊት ይፈጸማል፡፡

 

አንቀጽ ፳፫ ጋብቻ ለመፈፀም ጥያቄ ስለማቅረብ እና ስለሚቀርብበት ጊዜ

 

ተጋቢዎች ጋብቻ ለመፈፀም ማሰባቸውን እጅግ ቢዘገይ ጋብቻቸውን ለመፈፀም ከወሰኑበት ቀን ከአንድ ወር በፊት ለክብር መዝገቡ ሹሙ ማስታወቅ አለባቸው፡፡

 

አንቀጽ ፳፬ ጋብቻ የሚፈፀምበትን ቀን ስለመወሰንና ስለማስታወቅ

 

የክብር መዝገብ ሹሙ ጥያቄው እንደቀረበለት ከተጋቢዎቹ ጋር በመነጋገር ከወሰነ በኋላ ጋብቻው የሚፈፀምበትን ቀን በመግለጽ አመቺ በሆነው መንገድ ማስታወቂያ ያወጣል፡፡

 

አንቀጽ ፳፭ የጋብቻ አፈፃፀም ሥርዓት እና ጋብቻው መፈፀሙን ስለማስታወቅ

 

፩. ጋብቻው ሁለቱ ተጋቢዎች እና ከእያንዳንዱ ተጋቢ በኩል ሁለት ሁለት ምስክሮች በተገኙበት በግልጽ ይፈፀማል፡፡

፪. ተጋቢዎችና ምስክሮቹ ጋብቻ ለመፈፀም አስፈላጊ የሆኑት ሁኔታዎች አለመጣሳቸውን በቃለ መሐላ ያረጋግጣሉ፡፡

፫. ተጋቢዎችና ምስክሮቹ የመሐላ ቃል ከመስጠታቸው በፊት የሚሰጡት ቃል ስለሚያስከትለው ኃላፊነት የክብር መዝገብ ሹሙ በግልጽ ማስረዳት አለበት፡፡

፬. ሁለቱም ተጋቢዎች ጋብቻ ለመፈፀም መፍቀዳቸውን ለክብር መዝገብ ሹሙ በግልጽ ያረጋግጣሉ፡፡

፭. ሁለቱም ተጋቢዎችና ምስክሮቻቸው በክብር መዝገብ ላይ መፈረም አለባቸው፡፡

፮. ከዚህ በላይ የተገለጹት ሥርዓቶች የተፈፀሙ መሆናቸውን ሲያረጋግጥ የክብር መዝገብ ሹሙ ተጋቢዎቹ በሕጋዊ ጋብቻ የተሳሰሩ መሆናቸውን አስታውቆ ለተጋቢዎቹ የጋብቻ የምስክር ወረቀት ይሰጣቸዋል፡፡

Preliminary Inquiry and Committal for Trial

Preliminary Inquiry and Committal for Trial


Art.80.—Principle.

 
(1) Where any person is accused of an offence under Art. 522 (homicide in the first degree) or Art. 637 (aggravated robbery) a preliminary inquiry shall be held under the provisions of this Book.

Provided that nothing in this Article shall prevent the High Court from dispending with the holding of a preliminary inquiry where it is satisfied by the public prosecutor that the trial can be held immediately.

(2) Where any person is accused of any other offence triable only by the High Court no preliminary inquiry shall be held unless the public prosecutor under Art. 38 (b) so directs.

(3) The provisions of this Book shall not apply to offences coming within the jurisdiction of the High Court which have been committed by young persons.

 

Art.81.—Court having jurisdiction.

 

(1) Without prejudice to the provisions of Art. 99-107, the preliminary shall be held before the Woreda Guezat Court within whose area of jurisdiction the offence was committed.

 

Art.82.—Procedure.

 

(1) All preliminary inquiries shall be held in the manner provided by the following Articles.

(2) An adjournment may be granted on the conditions laid down in Art. 94.

 

Art.83.—Opening of preliminary inquiry.

 

(1) Where the public prosecutor decides under Art. 80 (2) that a preliminary inquiry shall be held, he shall send a copy of his decision to the Woreda Guezat Court having jurisdiction and, where appropriate, to the public prosecutor acting before such court.

(2) The court shall fix the day on which the inquiry shall be held and cause to be summoned such witnesses as the prosecutor may wish to call in support of the prosecution.

(3) The case for the prosecution shall be conducted by the public prosecutor acting before the committing court.

 

Art.84.—Taking evidence for prosecution.

 

(1) Where the accused person appears or is brought before it, the court shall require the prosecutor to open his case and to call his witnesses.

 

Art.85.—Accused asked whether he wishes to make a statement.

 

(1) After the witnesses for the prosecution have been heard and their evidence recorded, the court shall ask the accused whether he wishes to make a statement in answer to the charge.

(2) He shall be informed that the preliminary inquiry does not constitute a trial and that the decision as to his guilt or innocence will be taken by the High Court and not by the committing court.

(3) He shall be informed that he is not bound to say anything but that any statement he may wish to make will be taken down in writing and may be put in at his trial.

 

Art.86.—Statement of accused.

 

(1) If the accused elects to make no statement, he shall forthwith be committed for trial before the High Court.

(2) If the accused elects to make a statement, such statement shall be taken down in writing, read over to him, signed by the accused and kept in the file.

 

Art.87.—Additional witnesses.

 

The court may at any time call any witness whose testimony it thinks necessary in the interests of justice, notwithstanding that the prosecutor has not applied for such witness to be summoned.

 

Art.88.—Recording of evidence.

 

Evidence shall be recorded in accordance with Art. 147 and the evidence of each witness shall be recorded on separate sheets of paper.

 

Art.89.—Committal for trial.

 

(1) After the statement, if any, of the accused has been taken down, the court shall commit the accused for trial before the High Court without specifying the charge or charges on which he is committed for trial.

(2) Such charge or charges shall be specified in the charge framed by the public prosecutor in accordance with Art. 109-122 of this Code.

(3) The court shall then require the accused to give a list of the witnesses he wishes to call at his trial together with their addresses.

 

Art.90.—Bond of witnesses.

 

(1) All witnesses who have given evidence at the preliminary inquiry shall execute before the committing court bonds binding themselves to be in attendance before such court and on such date as they shall be summoned to appear.

(2) Any witness who refuses to execute the bond may be kept in custody until the trial or until he binds himself.

 

Art.91.—Record to be forwarded to registrar.

 

(1) When the accused is committed for trial, the committing court shall send the original record and the exhibits (if any) to the registrar of the High Court. Any exhibit which from its bulk or otherwise cannot conveniently be forwarded to the registrar of the High Court may remain in the custody of the police.

(2) A list of all exhibits showing which of them are forwarded with the record and which remain in the custody of the police shall be sent to the registrar of the High Court with the record.

(3) The registrar of the High Court shall be responsible for making copies of the record and sending one to the public prosecutor and one to the accused.

 

Art.92.—Contents of record.

 

(1) The record shall contain the following particulars:-

(a) The serial number of the case; and

(b) The date of the commission of the offence; and

(c) The date of the accusation, if any; and

(d) The name and address of the accuser, if any; and

(e) The name, address occupation and age, if known, and nationality of the accused; and

(f) The offence shown and, where appropriation, the value of the property in respect of which or the special status of the person against whom the offence was committed; and

(g) The date of the warrant of arrest, if any, or on which the accused was first arrested; and

(h) The date on which the accused was first brought before a court; and

(i) The name of the prosecutor and, where appropriate, of the advocate for the defense; and

(j) The date of and reasons for any adjournment that may have been granted; and

(k) The date on which the preliminary inquiry was completed; and

(l) All statements made in the course of the preliminary inquiry, including those which may have been made by the accused; and

(m) the list of defense witnesses.

 

(2) The same particulars shall appear in the copy of the proceedings sent to the public prosecutor and the accused.
 

Art.93.—Accused may be remanded.

 

Without prejudice to the provisions of this Code relating to release on ball the committing court may order that the accused be kept on remand until the trial.